Βιότοπος – περιγραφή
Η λατινική ονοµασία του βοτάνου είναι VERATRUM album (Ελλέβορος ο λευκός). Ανήκει στην οικογένεια των Λιλιϊδών. Στη χώρα µας το συναντούµε µε τις ονοµασίες βέρατρο το λευκό, ελλέβορος ο λευκός, λειρίδιο, στερόγιανι ή στερογιάννι.
Είναι φυτό της Κεντρικής και Νότιας Ευρώπης, της Βόρειας Ασίας , της Ιαπωνίας, των βόρειων περιοχών της Βόρειας Αµερικής.
Είναι διαδεδοµένο κατά αποικίες, σε ορεινές περιοχές, υγρά λιβάδια, βοσκές. Στη χώρα µας δεν υπάρχει η ποικιλία του λευκού αλλά το λοβελιανό (lobelianum) το οποίο συναντούµε σε δάση της Μακεδονίας και ειδικότερα στο όρος της Πίνδου.
Πρόκειται για ένα ποώδες, πολύχρονο φυτό, µε κονδυλώδες ρίζωµα, ευθύ, σαρκώδες, µέτρια χοντρό, που φέρνει τρίχωµα σε τούφα. Το στέλεχος είναι ανορθωµένο, χνουδωτό – κυρίως προς τα πάνω – γραµµωτό, µε ύψος 1 µε 1,5 µέτρο. Τα φύλλα είναι πολύ µεγάλα, πυκνά, ωοειδή τα οποία τυλίγουν τον βλαστό εναλλάξ. Μυτερά µε ζωηρές επιµήκεις πτυχές και νευρώσεις κατά µήκος, χνουδωτά στην κάτω τους επιφάνεια, ελλειπτικά στο σχήµα στα κατώτερα. Τα άνθη σχηµατίζουν στο άκρο του στελέχους ένα είδος τσαµπιού µε µορφή σταχυού. Έχουν χρώµα ασπριδερό ή πρασινωπό. Το είδος είναι ερµαφρόδιτο (έχει αρσενικά και θηλυκά όργανα και γονιµοποιείται από µέλισσες και µύγες).
Ιστορικά στοιχεία
Το βότανο το χρησιµοποιούσαν στην αρχαιότητα ως δηλητήριο µε το οποίο θανάτωναν τους εγκληµατίες. Επίσης άλειφαν µε αυτό τις µύτες των βελών. Το χρησιµοποιούσαν ως φάρµακο κατά της χολέρας.
Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει σε κείµενό του ο ∆ρ. Αθανάσιος Σιδέρης οι αρχαίοι φαίνεται πως χρησιµοποιούσαν το όνοµα γενικά για το φυτό, του οποίου η επιστηµονική ονοµασία είναι veratrum album, τουλάχιστον ως τον 5ο αιώνα π.Χ. Τότε περίπου άρχισαν να χρησιµοποιούν ακόµα ένα φυτό µε παρόµοιες ιδιότητες, εκείνο που σήµερα επιστηµονικά ονοµάζεται helleborus niger.
Ακριβώς για να τα ξεχωρίσουν από τα τέλη του 5ου αιώνα π.Χ. αρχίζουν οι ονοµασίες να διαφέρουν στα κείµενα, τα οποία άλλοτε µιλούν για «ελλέβορο λευκό» και άλλοτε για «ελλέβορο µέλανα». Και τα δυο φυτά φυτρώνουν µέχρι σήµερα στις πλαγιές πάνω από την Αντίκυρα. Ο λεγόµενος «µέλας» µάλιστα αποκαλείται από τους ντόπιους (τους ελάχιστους που ακόµα τον αναγνωρίζουν) «σκάρφη»! Η σκάρφη µέχρι τα µέσα του 20ου αιώνα χρησιµοποιούταν ως τοπικό επίθεµα για την αποτροπή των ανεπιθύµητων κυήσεων, δηλαδή για τεχνητές αποβολές. Οι ρίζες της επίσης χρησιµοποιούνταν σε πολύ ισχυρούς πονόδοντους, αλλά συνήθως µε καταστρεπτικές συνέπειες, γιατί στη συνέχεια το δόντι στο οποίο είχε τοποθετηθεί σκάρφη, έπεφτε.
Το συσχετισµό του ελλέβορου µε την Αντίκυρα κάνει πρώτος σε κείµενο ο Θεόφραστος, ο µαθητής του Αριστοτέλη και διάδοχός του στη διεύθυνση του Λυκείου (τέλη το 4ου αιώνα π.Χ.). Λέει ότι η καλύτερη ποικιλία λευκού ελλέβορου φυτρώνει στην Οίτη, αλλά ο καλύτερος µαύρος ελλέβορος προέρχεται από την Αντίκυρα και τον Ελικώνα. Η ύπαρξη και µιας δεύτερης Αντίκυρας στην περιοχή των Θερµοπυλών µπέρδεψε αρκετούς από τους κατοπινούς ιστορικούς και περιηγητές της αρχαιότητας που δεν είχαν άµεση γνώση της γεωγραφίας της περιοχής, όπως ο Στράβωνας και ο Πλίνιος. Έτσι ο Πλίνιος καταλήγει να πιστεύει ότι η Αντίκυρα είναι νησί φηµισµένο για ένα φάρµακο που παρασκευάζει µε βάση το µαύρο ελλέβορο.
Αναλυτικά στον ελλέβορο αναφέρεται και ο ∆ιοσκορίδης, γιατρός και βοτανολόγος της εποχής του Νέρωνα. Ήταν ήδη γνωστό από τότε και επιβεβαιώνεται σήµερα ότι ο λευκός έχει εµετικές και ο µαύρος καθαρτικές ιδιότητες.
Τον µεσαίωνα το χρησιµοποιούσαν για την καταπολέµηση των παρασίτων.
Άλλοτε το βέρατρο το έδιναν ως εµετικό, δυνατό καθαρτικό και εφιδρωτικό, ενώ το χρησιµοποιούσαν εναντίον των ρευµατισµών, της αρθρίτιδας και για φτερνιστικό. Τις αποξηραµένες ρίζες του φυτού τις έκαναν σκόνη και αποτελούσε ένα από τα πιο σηµαντικά βότανα για καθαρισµό µε εισπνοές. Μικρές ποσότητες της πούδρας εισπνέονταν από τα ρουθούνια. Αν η ποσότητα ήταν πολύ µπορούσε να προκαλέσει σοβαρή ρινική αιµορραγία. Το θεωρούσαν αναλγητικό, διουρητικό (για περιπτώσεις αρθρίτιδας) και καταπραϋντικό της καρδιάς. Το χρησιµοποιούσαν ακόµη για την κατάθλιψη.
Συστατικά-χαρακτήρας
Το βέρατρο περιέχει δύο κύρια αλκαλοειδή πολύ τοξικά, τη βερατρίνη Α και Β. Το ρίζωµα του φυτού και ιδιαίτερα τα ριζίδια και τα εξωτερικά στρώµατα της ρίζας περιέχουν 1,6% από αυτές τις ουσίες. Το φυτό περιέχει ακόµη πολλά αλκαλοειδή, όπως γερµερίνη, ζερβίνη, ζερβικό οξύ, ψευτοζερβίνη, βερατροσίνη, ένα γλυκοσίδιο (βερατραµαρίνη), άµυλο και γόµα.
Άνθιση – χρησιµοποιούµενα µέρη – συλλογή
Τα άνθη του φυτού εµφανίζονται τα καλοκαίρι, Ιούνιο και Ιούλιο. Χρησιµοποιείται το ρίζωµα του φυτού το οποίο συλλέγεται Σεπτέµβριο και Οκτώβριο.
Θεραπευτικές ιδιότητες και ενδείξεις
Το βότανο δρα ως αναλγητικό, αντιεµετικό, ανθελµινθικό, καθαρτικό, εµετικό, απορριπτικό και υπνωτικό, Τα αλκαλοειδή που περιέχει το φυτό το κάνουν δριµύ ναρκωτικό και πολύ ισχυρό δηλητήριο. Η θανατηφόρος δόση για τον άνθρωπο είναι 1 µε 2 γραµµάρια σκόνης ριζώµατος. Γενικά αποφεύγεται η εσωτερική του χρήση. Η θεραπευτική δόση του βοτάνου είναι παραπλήσια µε την δηλητηριώδη δόση, πράγµα που κάνει πολύ δύσκολη την πρακτική χρήση του.
Η θεραπευτική χρήση του βάµµατος του φυτού µειώνει πολύ την πίεση του αίµατος. Σήµερα το βότανο χρησιµοποιείται κύρια για την αποµόνωση των αλκαλοειδών (κυρίως της προβερατρίνης Α και Β) που χρησιµοποιούνται στις βαριές περιπτώσεις υπέρτασης, όταν τα άλλα σκευάσµατα δεν είναι αποτελεσµατικά. Το χρησιµοποιούν εναντίον της µυασθένειας και της προοδευτικής µυϊκής δυστροφίας. Μόνο όµως υπό της παρακολούθηση ιατρού.
Στην οµοιοπαθητική ο λευκός ελλέβορος χρησιµοποιείται για την αρτηριακή πίεση που είναι πολύ χαµηλή και επίσης για την κατάθλιψη, τη βρογχίτιδα, την ισχιαλγία, τη διάρροια και τους νευρόπονους.
Επίσης ως οµοιοπαθητικό φάρµακο δίνεται σε υπερδιέγερση νοητική και σωµατική (υπερκινητικότητα). Σε αναπτυγµένη ευφυΐα, έντονη τάση για προσωπική προβολή, καταπιεσµένη σεξουαλικότητα. Σε µεγάλη επιθυµία για αλάτι, λεµόνι, παγάκια. Σε πεπτικό σύστηµα που αντιδρά βίαια (ρουκετοειδείς έµετοι, διάρροια). Σε κρύα παγωµένα άκρα, αδυναµία, κολάπσους, χλωµός (µπλάβιασµα). Σε προεµµηνορυσιακό σύνδροµο και σε έντονους κοιλιακούς πόνους. Σε µη αρµονικές κινήσει και σε επηρεασµό του νευρικού συστήµατος. Υπό µορφή σκόνης και εγχύµατος χρησιµοποιείται ενάντια στα παράσιτα στο δέρµα των ζώων.
Παρασκευή και δοσολογία
Εσωτερικά λαµβάνεται σε σκόνη. Ηµερήσια δόση 0,03 έως 0,1 γραµµάριο ή σε βάµµα 10-30 σταγόνες. Εξωτερικά σε σκόνη χρησιµοποιείται κατά της νευραλγίας, κατά των ρευµατικών πόνων, κατά της φαγούρας, της ποδάγρας και κατά της φθειρίασης σε ηµερήσια δοσολογία 0,20-0,50 γραµµάρια σε 30 γραµµάρια χοιρινού λίπους.
Προφυλάξεις
Εσωτερικά αποφεύγεται η χρήση του γιατί είναι πολύ δηλητηριώδες µε παραλυτική δράση στο νευρικό σύστηµα. Η σκόνη του ριζώµατος όταν εισπνευστεί προκαλεί βίαια φτερνίσµατα, ενώ όταν καταποθεί προκαλεί έκκριση σάλιου και καούρες στο στοµάχι.
