Βιγλάτορας ή μεταπράτης της σκέψης;

Τα ψεύτικα νέα ταξιδεύουν γρήγορα κι εξαπλώνονται επειδή αρεσκόμαστε να πιστεύουμε ιστορίες που επιβεβαιώνουν μία άποψη μας.

Το 2020 ήταν χρονιά αποκάλυψης. Αυξήθηκαν τα άτομα που πιστεύουν σε θεωρίες συνομωσίας και πολλοί οδηγήθηκαν σε ακραίες θέσεις και πράξεις. Αυτή η μετακίνηση δεν είναι προνομία των Αμερικανών.
Εδώ και δεκαετίες ερευνητές είχαν εντοπίσει την αύξηση των ατόμων που ήταν επιρρεπή στις επιλογές της παρορμητικής σκέψης.
Έρευνες και παρατηρήσεις δείχνουν ότι η ευπιστία μας σε ψεύτικους πηχιαίους τίτλους αφορά περισσότερο την τάση μας να υιοθετούμε διανοητικές κονταρίδες, ή αλλοιώς να μην σκεπτόμαστε αρκετά.
Στο σημερινό σημείωμα επιχειρώ να καταγράψω την διαχρονική τάση να αποφεύγουμε να σκεπτόμαστε σε βάθος

Απουσία σκέψης ή αθέατος βιγλάτορας

Αποφεύγουμε να σκέφτομαστε όποτε είναι δυνατόν. Η ασυνείδητη, αυτόματη σκέψη είναι γρήγορη, αβίαστη και διαισθητική. Απλά, γινόμαστε μεταπράτες μιας αντίληψης.
Το κέρδος μας; Δεν σπαταλάμε τους διανοητικούς μας πόρους ή φαιά ουσία, όπως θα έλεγε ο λαός μας. Και γιατί να σπαταλήσεις κάτι όταν το έχεις σε ανεπάρκεια!
Το μειονέκτημα αυτής της συνήθειας είναι ότι καταλήγουμε σε αίολα συμπεράσματα και δεν αμφισβητούμε άχρηστα στερεότυπα.
Στον αντίποδα είναι τα άτομα που έχουν προσλάβει ένα αθέατο βιγλάτορα ή σκοπιωρό που ανιχνεύει κινδύνους, επισκοπεί το γίγνεσθαι και καθοδηγεί τη σκέψη τους. Τα σκεπτόμενα άτομα με την εξάσκηση καταναλώνουν λιγότερο χρόνο και με μικρότερη προσπάθεια γίνονται πιο αποτελεσματικά. Τελικά, δεν μεροληπτούν αν και μπορεί να υποστήριξουν πολωμένες απόψεις αναφορικά με την αλλαγή του κλίματος και τον έλεγχο των πυροβόλων όπλων.

Σκεφτείτε περισσότερο

Οι ψυχολόγοι D. Rand (MIT Sloan School of Management) και G. Pennycook (Πανεπιστήμιο Regina Hill-Levene School of Business) ήθελαν να μάθουν αν οι άνθρωποι πιστεύουν ψεύτικες ειδήσεις λόγω σκόπιμης άγνοιας ή αν απλά δεν αφιερώνουν χρόνο για να σκεφτούν. Για να το εξακριβώσουν βαθμολόγησαν τους εθελοντές σε μια δοκιμασία που ονομάζεται Cognitive Reflection Test. Αυτή μετρά την τάση να υιοθετεί κάποιος παρορμητικές αντιδράσεις.
Στον διπλανό πίνακα παραθέτω 3 σχετικές ερωτήσεις από αυτό το τεστ.
Στη συνέχεια τους έδειξαν αναρτήσεις στο Facebook που έδειχναν τίτλους για τρία είδη πρωτοσέλιδων:
πραγματικές ειδήσεις, ψεύτικες ειδήσεις που ενισχύουν την πολιτική τους άποψη και ψεύτικες ειδήσεις που ήταν σε αντίθεση με τα πιστεύω τους.
Ζητήθηκε από κάθε άτομο να αξιολογήσει πόσο ακριβείς πίστευαν ότι ήταν κάθε μία από αυτές τις ειδήσεις.

Τεστ Γνωστικής Αντίδρασης

Το 83% των ατόμων που έλαβαν μέρος στη δοκιμασία απέτυχαν τουλάχιστον σε 1 ερώτηση. Από τα 3428 άτομα που συμμετείχαν στην έρευνα το 33% απέτυχε και στις 3 ερωτήσεις. Μόνο το 48% των φοιτητών του φημισμένου ΜΙΤ απάντησαν και τις 3 ερωτήσεις σωστά. Οι ερωτήσεις είναι από την έρευνα “Cognitive Reflection and Decision Making”, Shane Fred (2005).

1. Μια ρακέτα και μια μπάλα κοστίζουν Ε 1,10 συνολικά. Η ρακέτα κοστίζει Ε 1,00 περισσότερο από τη μπάλα. Πόσο κοστίζει η μπάλα;
_____ λεπτά

2. Εάν χρειάζονται 5 μηχανές 5 λεπτά για να φτιάξουν 5 πουλόβερ, πόσο καιρό θα χρειαστούν 100 μηχανήματα για να φτιάξουν 100 πουλόβερ;
_____ λεπτά

3. Σε μια λίμνη, υπάρχει μια περιοχή με κρίνα. Κάθε μέρα, αυτή η περιοχή διπλασιάζεται σε μέγεθος. Εάν χρειάζονται 48 ημέρες για να καλύφθεί ολόκληρη η λίμνη με κρίνα, πόσο καιρό θα χρειαστεί για να καλυφθεί η μισή λίμνη;
_____ μέρες

Οι απαντήσεις είναι στο τέλος του σημειώματος.

Διαπιστώσεις

Οι ερευνητές διαπίστωσαν ότι τα πιο στοχαστικά άτομα ήταν αποτελεσματικά στη διάκριση μεταξύ πραγματικών και ψεύτικων ειδήσεων, ανεξάρτητα από το αν ο τίτλος συμφωνούσε με την πολιτική τους άποψη.
Απεναντίας, τα λιγότερο στοχαστικά άτομα, ήταν πιθανό να πιστέψουν όλα όσα διαβάζουν.
«Δεν βρήκαμε στοιχεία που να δείχνουν ότι οι άνθρωποι θέλουν να πιστεύουν τρελά πράγματα», λέει ο Rand. «Αυτό υποδηλώνει ότι η υιοθέτηση μιας ψεύτικης είδησης ​​αφορά περισσότερο την απροσεξία».
Απροσεξία και παρόρμηση δεν έχουν καμία σχέση με τη γενική νοημοσύνη ενός ατόμου. Η συνήθεια να εξευρενάς με τη σκέψη είναι διαφορετική από τις ικανότητες σκέψης σου’, υποστηρίζει ο Rand.
Τελικά, όταν αποφασίσεις να σκεφτείς, μπορεί να καταλήξεις στη σωστή ή στη λάθος απάντηση.
Το ερώτημα είναι «Πόσοι είναι διαθετημένοι να σκεφτούν;»

Δείγματα παρορμητικής σκέψης

• Οι ψηφορόροι που αποφασίζουν μέσα στην κάλπη. Έτσι κρίθηκαν οι εκλογές μας του 2000.
• Το πλήθος των απαντήσεων των συμμετεχόντων σε τηλεοπτικά παιχνίδια γνώσεων που βασίζονται στην παρόρμηση της στιγμής. Το γεγονός ότι δευτερόλεπτα αργότερα αναγνωρίζουν το λάθος τους οφείλεται σε μη αναπτυγμένη μνήμη εργασίας.
• Μεγάλο ποσοστό των αγορών καταναλωτικών αγαθών.
• Η πλειοψηφία των μαθητών που αδυνατούν να αιτιολογήσουν την επιλογή τους σε ερωτήσεις πολλαπλής επιλογής.
• Οι αμέτρητες καθημερινές παραβάσεις του κόκκινου σηματοδότη.

Συμπερασματικά

• Η τάση να αποφεύγουμε να σκεφτούμε είναι διαχρονική. Είναι στη φύση πολλών να επιλέγουν την παρορμητική επιλογή.
• Το αισιόδοξο νέο είναι ότι δεν χρειάζεται να κάνεις ένα άτομο να απαρνηθεί τις αντιλήψεις του. Το μόνο που χρειάζεται είναι να τον πείσεις να σκεφτεί λίγο περισσότερο.
• Τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης μπορούν να βοηθήσουν υπενθυμίζοντας στους χρήστες τους την αξία της ακρίβειας ή ρωτώντας τους πόσο αληθινή πιστεύουν ότι είναι μια ιστορία, πριν την δημοσιεύσουν….
• Στη χώρα μας ουσιαστική παρέμβαση στην εκπαίδευση σε τρόπους σκέψης θα γίνει με την ποιοτική αναβάθμιση και τον εκσυγχρονισμό της Παιδείας. Παρέμβαση που απαιτεί πολλά χρήματα για επενδύσεις, αμοιβές, επιβραβέυσεις και υποτροφίες. Είμαστε διαθετιμένοι να τα επενδύσουμε;

Απαντήσεις 1. Ε 1,05 2. 5 λεπτά 3. 47 μέρες

*Ο Κυρ. Βασιλομανωλάκης είναι, Πτυχ.Ψυχολογίας-Ανάπτυξης Παιδιού, Master Εκπαίδευσης στην Δια Βίου Μάθηση, συγγραφέας ‘Μαθαίνω εύκολα’, ‘Θυμάμαι εύκολα.  
• Επικοινωνία polygnosi@otenet.gr • facebook polygnosi

Τα βιβλία του “Μαθαίνω εύκολα”, “Θυμάμαι εύκολα”,  “Γνωστική ανάπτυξη” διατίθενται από τα βιβλιοπωλεία ΚΥΒΟΣ και LIBRAIRIE.