Περιγραφή
Η λατινική ονοµασία του βοτάνου είναι SCOLYMUS hispanicus (Σκόλυµος ο Ισπανικός. Ανήκει στην οικογένεια των Αστερωδών (Συνθέτων). Στην Μεσόγειο υπάρχουν 3-4 είδη, τα πλέον γνωστά των οποίων είναι ο Σκόλυµος ο ισπανικός και ο Σκόλυµος ο στικτός. Στη χώρα µας συναντούµε το βότανο µε τις ονοµασίες ασκόλυµπρος σκόλυµβρος ή σκολύµπρι (Κρήτη και Κύθνο), σκόλιαµπρος (Ζάκυνθο), σκόλια (Μάνη), σκολιάµπρι, ασκόλυµπρα, ασπράγκαθο, ρικόλι, σκόλυανδρος, σκόλυµος, σκόλυµος ο ισπανικός, σκόλυµπος.
Είναι πολυετές ανθεκτικό φυτό το οποίο µπορεί να φτάσει σε ύψος το ένα µέτρο. Έχει βαθιά, σαρκώδη ρίζα και χοντρό κεντρικό βλαστό που διακλαδίζεται και έχει κατά µήκος του αγκαθωτά πτερύγια. Η ρίζα του και το στέλεχος εκκρίνουν ένα γαλακτώδη χυµό, όταν κοπούν. Τα φύλλα του βγαίνουν από τη βάση, είναι µαλακά, λογχοειδή, έχουν µερικά αγκάθια και µακριούς µίσχους. Τα άνθη βγαίνουν από τις µασχάλες των φύλλων, σε κεφαλωτές ταξιανθίες, που αποτελούνται από πολλά ανθίδια. Τα πέταλά τους έχουν κίτρινο χρώµα. Το φυτό είναι ερµαφρόδιτο 9έχει αρσενικά και θηλυκά όργανα) και επικονιάζεται από τα έντοµα. Τα βράκτεια φύλλα τους µπορεί να είναι τριχωτά. Ο κάθε καρπός περιέχει πολλούς επιµήκεις µικρούς σπόρους, µε ένα σχηµατισµό διαφανών ινών στην κορυφή τους για να διευκολύνεται έτσι η διασπορά τους µε τον αέρα.
Τον βρίσκουµε σχεδόν παντού, από τους λόφους µέχρι τη θάλασσα, σε καλλιεργηµένα ή χέρσα χωράφια, όλο τον χειµώνα µέχρι την άνοιξη.
Τα είδη της Μεσογείου µοιάζουν αρκετά µε τα κοινά φυτά που ονοµάζουµε γαϊδουράγκαθα.
Ιστορικά στοιχεία
Παρά την ονοµασία του «ισπανικός» είναι ένα κοινό αγκάθι γνωστό στην Ελλάδα για τις θεραπευτικές και άλλες χρήσεις, από αρχαιοτάτων ετών. Το αγκάθι αυτό αναφέρεται από τον Ησίοδο και το Θεόφραστο. Ο Ησίοδος το αναφέρει ως σκόλυµο και ο Θεόφραστος το αναφέρει ως λειµωνία σκόλυµον. Από τα αρχαία χρόνια τρώγονταν οι ρίζες, τα φύλλα και οι τρυφεροί βλαστοί του.
Ο ∆ιοσκουρίδης αναφέρει ότι ο σκόλυµος είναι «πόα αρτιφυής ούσα λαχανεύεται ώσπερ ασπάραγος». ∆ηλαδή αναφέρει ότι στα χρόνια του έτρωγαν το τρυφερό στέλεχος όταν φύτρωνε σαν σπαράγγι.
Οι αρχαίοι υποστήριζαν (∆ιοσκουρίδης, Πλίνιος) ότι η ρίζα του σκόλυµου (ασκόλυµπρου) έχει αποσµητικές ιδιότητες. Συγκεκριµένα ο Πλίνιος αναφέρει ότι ο γλύπτης Ξενοκράτης πλενόταν µε εκχύλισµα ασκόλυµπρου ανακατεµένο µε κρασί, για να εξουδετερώσει την άσχηµη µυρουδιά του ιδρώτα.
Η ρίζα του από την αρχαιότητα χρησιµοποιείτο ως φάρµακο για διάφορες παθήσεις. Οι περισσότεροι γιατροί της αρχαιότητας θεωρούσαν ότι την ρίζα του είχε διουρητική δράση. Για τον λόγο αυτό σε περιπτώσεις δυσουρίας έβραζαν την ρίζα σε κρασί και έδιναν να πιουν οι πάσχοντες.
Επίσης, το χρησιµοποίησαν και για την αντιµετώπιση της δυσοσµίας του σώµατος που προκαλούσε ο ιδρώτας. Από την αρχαιότητα ο ασκόλυµπρος χρησιµοποιήθηκε ως εδώδιµο λαχανικό. Η παλαιότερη αναφορά του συναντάται στον Ησίοδο, ο οποίος προσδιορίζει τις εποχές αναφέροντας την άνθιση του ασκόλυµπρου για την αρχή του καλοκαιριού.
Οι βυζαντινοί λεξικογράφοι χαρακτήρισαν το φυτό σαν λάχανο άγριο, και ακανθώδες.
Η λαϊκή ιατρική χρησιµοποιεί σήµερα το σκόλυµο για πολλές και διάφορες χρήσεις όπως για παράδειγµα για γαστρεντερικά προβλήµατα, δερµατοπάθειες, νεφρολιθιάσεις και αρθρίτιδες. Ο ζωµός που παράγεται από το βράσιµο της ρίζας του σκολύµου θεωρείται ιδιαίτερα θεραπευτικός.
Στην Κρήτη ο ασκόλυµπρος είναι ένα από τα αγαπηµένα φαγητά. Το γουλί της ρίζας το φτιάχνουνε σφουγκάτο ή µε κρέας αυγολέµονο. Τον χυλό της ρίζας οι Κρητικοί τον χρησιµοποιούσαν εναντίον της νεφρολιθιάσεως «Είναι καλό να τονέ τρως, δεν σε πιάνουν κρυγιορέµµατα και πόνοι στσι φίλιασες». ∆ηλαδή δεν σε πιάνουν ρευµατισµοί και πόνοι των άρθρων.
Συστατικά – χαρακτήρας
Τα φύλλα και οι βλαστοί του φυτού όταν βραστούν έχουν µια ελαφρά γεύση. Το βότανο περιέχει βιταµίνες, λίγες πρωτεΐνες και αρκετούς υδατάνθρακες. Περιέχει ακόµη φλαβονοειδή και χλωροφύλλη.
Άνθιση – χρησιµοποιούµενα µέρη – συλλογή
Ανθίζει από τον Μάιο µέχρι τον Σεπτέµβριο. Ο ασκόλυµπρος φυτρώνει τον χειµώνα και από τον Ιανουάριο οι ρίζες (και οι τρυφεροί βλαστοί) του είναι βρώσιµες. Οι ρίζες του γίνονται βραστές και πηγαίνουν πολύ καλά µε το ριζότο.
Κατάλληλη εποχή για τη συλλογή φύλλων και τρυφερών βλαστών είναι στην περίοδο του χειµώνα και µέχρι και την αρχή της άνοιξης, δηλαδή από τον Ιανουάριο έως και τον Απρίλιο, πριν αρχίσει να αναπτύσσεται το στέλεχος του φυτού. Η ρίζα συλλέγεται το φθινόπωρο.
Θεραπευτικές ιδιότητες και ενδείξεις:
Το βότανο έχει αντιιδρωτικές και διουρητικές ιδιότητες.
Σήµερα είναι γνωστό ότι οι αρχαίοι γιατροί είχαν δίκιο όσον αφορά τις αντιιδρωτικές ιδιότητες του φυτού. Το αφέψηµα της ρίζας βοηθά στην µείωση του ιδρώτα σηµαντικά.
Συνίσταται το νερό µέσα στο οποίο βράζουµε αυτό χόρτο, να το πίνουµε σαν φάρµακο κατά των ρευµατισµών και κατά της ψαµµίασης (πέτρες).
Παρασκευή και δοσολογία
Μαγειρεύεται βραστός και αυγολέµονο µε ψάρι, κρέας ή σαλιγκάρια. Μπορεί επίσης να γίνει πολτός που συνοδεύει κρέατα.
Προφυλάξεις
∆εν έχουν αναφερθεί παρενέργειες. Συνεπώς προσέχουµε µόνο να είναι καλά βρασµένα τα φύλλα για να µην µας ενοχλούν τα αγκάθια και να τρώµε µε µέτρο γιατί «ουκ εν τω πολλώ το ευ, αλλά εν τω ευ το πολύ».
