» Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο, 2021, σελ. 239.
Ένα πολύ ενδιαφέρον βιβλίο εκδόθηκε πρόσφατα από τις Πανεπιστημιακές εκδόσεις Κρήτης, οι οποίες σταθερά τα τελευταία χρόνια προσφέρουν στο αναγνωστικό κοινό πολύ αξιόλογα και επίκαιρα βιβλία. Τίτλος του “Φιλελευθερισμός – μία πολύ σύντομη εισαγωγή” με συγγραφέα το διακεκριμένο Άγγλο ακαδημαϊκό Michael Freeden.
Το βιβλίο αυτό παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον αφ’ ενός μεν γιατί όλοι οι καταγόμενοι από τα Χανιά πρωθυπουργοί της χώρας ασπάζονταν/αι τη φιλελεύθερη ιδεολογία αφ’ ετέρου δε γιατί η φιλελεύθερη ιδεολογία γίνεται σήμερα αποδεκτή από σημαντικό μέρος των πολιτών στα δυτικά κράτη επηρεάζοντας τη διακυβέρνηση τους. Όπως αναφέρεται στο βιβλίο ο φιλελευθερισμός αποτελεί μία από τις μείζονες πολιτικές θεωρίες και ιδεολογίες των καιρών μας που υπόκειται σε πολλές και ποικίλες ερμηνείες όσο και παρανοήσεις έτσι που δύσκολα μπορεί να δοθεί ένας μονοσήμαντος ορισμός του. Στα πλαίσια κατανόησης της φιλελεύθερης ιδεολογίας άλλοι προτάσσουν την ατομική ελευθερία, άλλοι τον ορθολογισμό, άλλοι την αυξημένη παραγωγικότητα και τη πρωτοκαθεδρία των αγορών, άλλοι το σεβασμό του κράτους προς το πολίτη ενώ άλλοι την υποχρέωση της κυβέρνησης να λογοδοτεί στους πολίτες.
Ο συγγραφέας αναφέρεται μεταξύ άλλων στην εξέλιξη της φιλελεύθερης ιδεολογίας με το χρόνο, στις πολλαπλές έννοιες που περικλείονται σε αυτή και τους σημαντικούς στοχαστές οι οποίοι στο πέρασμα του χρόνου συνέβαλαν στη διαμόρφωση της. Έχει θριαμβεύσει όμως ο φιλελευθερισμός διερωτάται ο συγγραφέας; Πολλοί θιασώτες του ισχυρίζονται ότι αποτελεί ένα επιτυχημένο πολιτικο-κοινωνικό και φιλοσοφικό σύστημα αντιπροσωπευτικό μιας δίκαιης κοινωνίας. Ο γνωστός Αμερικανός ακαδημαϊκός και φιλόσοφος Francis Fukuyama πριν από περίπου 30 χρόνια – μετά τη πτώση του τείχους του Βερολίνου – ανήγγειλε τη νίκη του φιλελευθερισμού καθώς επικράτησε κατά τον 20ο αιώνα των αντίπαλων ιδεολογιών του φασισμού-ναζισμού και του κομμουνισμού. Όμως η πορεία της ιστορίας, αναφέρει ο M. Freeden, από το 1990 και μετά αμφισβητεί πειστικά την άποψη του F. Fukuyama για τη τελική επικράτηση του φιλελευθερισμού. Η πολυμορφία της φιλελεύθερης ιδεολογίας μπορεί να ιδωθεί πολυδιάστατα από τη σκοπιά της ιδεολογίας, της ιστορίας και της φιλοσοφίας. Όμως, αναφέρει ο συγγραφέας, ο φιλελευθερισμός δεν αποτελεί μία στατική ιδεολογία αλλά μεταβάλλεται και εξελίσσεται με το χρόνο, τις κοινωνικές ανάγκες και τις επιστημονικές-τεχνολογικές αλλαγές αποκτώντας διάφορες αλληλοσυνδεόμενες μορφές, αλληλο-επικαλυπτόμενα στρώματα τροποποιώντας ορισμένα από τα χαρακτηριστικά του όπως φαίνεται στο πίνακα 1.
Σύμφωνα με τον M. Freeden, το αφήγημα του φιλελευθερισμού αφορά την εξέλιξη του πολιτισμού και τη πρόοδο της ανθρωπότητας. Θεωρεί ότι οι άνθρωποι καθοδηγούνται από την αγάπη για την ελευθερία και την αντίθεση τους στη τυραννία και τη καταπίεση. Η καλλιέργεια της ατομικότητας του καθενός και ο σεβασμός της ατομικότητας των άλλων θεωρούνται βασικά χαρακτηριστικά μιας καλής κοινωνίας. Συνεπώς ο φιλελευθερισμός διαχειρίζεται τις σχέσεις μεταξύ ανθρώπων, κοινωνιών και κρατών προωθώντας και προστατεύοντας την ελευθερία και την ατομικότητα τους. Όπως σε όλες τις ιδεολογίες έτσι και στη ιστορία ανάπτυξης του φιλελευθερισμού συνέβαλαν πολλοί στοχαστές. Όμως, αναφέρει ο M. Freeden θα πρέπει να επισημανθεί η συμβολή τεσσάρων Βρετανών διανοητών στην ανάπτυξη των διαφόρων εκδοχών του φιλελευθερισμού. Αναμφίβολα πατριάρχης του φιλελευθερισμού θεωρείται ο Τζων Στιούαρτ Μιλ. Φιλόσοφος και βουλευτής του Αγγλικού φιλελεύθερου κόμματος θεωρείται σαν ο πιο επιδραστικός Άγγλος φιλόσοφος του 19ου αιώνα. Ο Τ.Σ. Μιλ πίστευε ότι η ελευθερία του ατόμου είναι απαραίτητη για την ανάπτυξη, τη βελτίωση και τη πραγμάτωση του. Θεωρούσε ότι οι άνθρωποι θα πρέπει να είναι ελεύθεροι να πράττουν όπως επιθυμούν χωρίς όμως να βλάπτουν τους άλλους. Η ελευθερία έκφρασης είναι απαραίτητη για τη πνευματική και κοινωνική πρόοδο. Ο μόνος περιορισμός της ελευθερίας τους από το κράτος θα πρέπει να είναι εκείνος που τους αφαιρεί το δικαίωμα να βλάπτουν τους άλλους.
Ο Τόμας Χιλ Γκρήν, καθηγητής της φιλοσοφίας στο πανεπιστήμιο της Οξφόρδης, θεώρησε ότι η ατομική σκέψη και συμπεριφορά δεν μπορούν να αποσυνδεθούν από τη κοινωνία μέσα στην οποία λειτουργεί το άτομο. Η έννοια της ελευθερίας του ατόμου, σύμφωνα με τον Τ.Χ. Γκρήν, είναι συνυφασμένη με το να είναι κάποιος ηθικός και λογικός. Όντας ιδεαλιστής πίστευε ότι αυτό αντικατοπτρίζει τη θεία βούληση και οδηγεί τον άνθρωπο προς τη τελειότητα. Σύμφωνα με τον M. Freeden ο Τ.Χ. Γκρήν ήταν “αριστερός φιλελεύθερος” και θεωρούσε ότι η ελευθερία, η προσωπική ανάπτυξη και η αμοιβαία εξάρτηση του ατόμου με άλλα άτομα εντός της κοινωνίας είναι συμπληρωματικές και όχι αντικρουόμενες όψεις του κοινού αγαθού ενώ η ελευθερία του ατόμου θα πρέπει να συνδέεται με τη προσωπική του ανάπτυξη και τα κοινωνικά οφέλη που παρέχει. Ο Λέοναρντ Τρελώνυ Χομπχάουζ, καθηγητής στο τμήμα κοινωνιολογίας του London School of Economics στην Αγγλία ήταν φιλόσοφος και δημοσιογράφος του οποίου το βιβλίο “Ο φιλελεύθερος” που εκδόθηκε το 1911 έγινε κλασσικό σύγγραμμα του φιλελευθερισμού και συνεχίστηκε να ανατυπώνεται μέχρι τις μέρες μας. Ο Λ.Τ. Χόμπχάουζ πίστευε ότι ο φιλελεύθερος στόχος της ενθάρρυνσης της ανθρώπινης ανάπτυξης και έκφρασης μπορεί να επιτευχθεί μόνο εάν η κοινότητα διαθέτει το δικαίωμα να στηρίξει τα άτομα για να αναπτύξουν όλες τις δυνατότητες τους. Συνεπώς η ελευθερία του ατόμου είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με τη κοινωνική συνεργασία υποδεικνύοντας ότι ο άνθρωπος είναι ταυτόχρονα και ένα πολύτιμο άτομο και μέλος μιας κοινωνικής ομάδας. Ο Τζων Άτκινσον Χόμπσον προσπάθησε να επιτύχει την ισορροπία ανάμεσα στο άτομο και στη κοινωνική φύση του ανθρώπου. Όντας ριζοσπάστης φιλελεύθερος πίστευε ότι η κοινωνία συμπεριφέρεται σαν ένας οργανισμός έχοντας τη δική της ζωή και το δικό της σκοπό. Η επίτευξη της ευζωίας του ατόμου, μέσω της ελευθερίας, της προσωπικής ανάπτυξης και της καλλιέργειας του είναι απαραίτητη για τη προαγωγή της υγείας του συνόλου, της κοινωνίας. Θα μπορούσε να λεχθεί ότι οι Τ.Χ. Γκρην, Λ.Τ. Χομπχάουζ και Τ.Α. Χόμπσον εστιάζουν στα σημεία 1, 3 και 4 του πίνακα 1.
Μία ιδιαίτερη εκδοχή του φιλελευθερισμού αναπτύχθηκε το δεύτερο μισό του 20ου αιώνα στα πανεπιστήμια την οποία ο συγγραφέας ονομάζει “φιλοσοφικό φιλελευθερισμό” με κύριο εκπρόσωπο τον Αμερικανό John Rawls ο οποίος έδωσε ιδιαίτερη σημασία στη δημιουργία μιας δίκαιης κοινωνίας. Στα πλαίσια του φιλοσοφικού φιλελευθερισμού θα πρέπει:
Α) Να δίδεται η δυνατότητα στα άτομα εκτός της ψήφου να εκφράζουν ελεύθερα και απρόσκοπτα τις απόψεις τους,
Β) Να προωθείται η ενεργός πολιτική συμμετοχή και να παροτρύνονται οι πολίτες να συμμετέχουν στο δημόσιο βίο, και
Γ) Οι πολίτες να σέβονται τους άλλους όπως και αυτοί θέλουν να τους σέβονται δηλαδή να απολαμβάνουν κοινωνική αναγνώριση η οποία θα επιβεβαιώνει την αξία και τη μοναδικότητα τους.
Μία από τις γνωστότερες παραλλαγές του φιλελευθερισμού, αναφέρει ο M. Freeden, σχετίζεται με την έννοια του “νέο-φιλελευθερισμού”. Σύμφωνα με αυτή τη θεώρηση το άτομο εμφανίζεται ιδιαίτερα δραστήριο στα οικονομικά ζητήματα ενώ οι κοινωνίες, τα κράτη και ο πλανήτης γίνονται αντιληπτά σαν μία μεγάλη αγορά όπου η ανταλλαγή αγαθών και υπηρεσιών με σκοπό το κέρδος υπερισχύει των άλλων πτυχών των κοινωνικών και διεθνών σχέσεων (κοινωνικότητα, γενικό συμφέρον, πρόοδος κ.α.). Οι θιασώτες του νέο-φιλελευθερισμού προτάσσουν την ιδέα της αυτορρυθμιζόμενης αγοράς (όπου η παρέμβαση του κράτους θα πρέπει να είναι πολύ περιορισμένη) πιστεύοντας σε μία κοινωνική ισορροπία και τάξη η οποία διαμορφώνεται από υπερβατικούς και φυσικούς παράγοντες και όχι από την ανθρώπινη βούληση. Η ιδεολογία του νέο-φιλελευθερισμού αγνοεί τα στοιχεία που σχετίζονται με τη διαμόρφωση μιας δίκαιης κοινωνίας, την αλληλεξάρτηση μεταξύ ατομικής και κοινωνικής προόδου καθώς και την ηθική αποστολή του καπιταλισμού όπως αυτή προτάθηκε από τον Adam Smith. Η νέο-φιλελεύθερη ιδεολογία (ατομο-κεντρική στο πυρήνα της) επηρεάστηκε καθοριστικά από τον Αυστριακό οικονομολόγο Φρήντριχ Άουγκουστ φον Χάγιεκ ο οποίος πίστευε σε μία αυτορρυθμιζόμενη κοινωνικοοικονομική τάξη όπου η ατομική ελευθερία – με έμφαση στον οικονομικό τομέα – είναι απαραίτητη για την ευδοκίμηση του ατόμου ενώ η παρέμβαση του κράτους σε όλους τους τομείς θα πρέπει να ελαχιστοποιηθεί. Όπως αναφέρει ο συγγραφέας η νέο-φιλελεύθερη εκδοχή του φιλελευθερισμού που σχετίζεται με τη δίχως φραγμούς ιδιωτική δραστηριότητα και οικονομική ελευθερία δεν έχει πολλά κοινά σημεία με τις άλλες εκδοχές του φιλελευθερισμού που παρουσιάστηκαν στο πίνακα 1.
Από τα προλεχθέντα συνάγεται ότι η φιλελεύθερη ιδεολογία φέρνει τη σφραγίδα του Αγγλοσαξωνικού κόσμου όπου κατά το 19ο και 20ο αιώνα Αγγλοσάξωνες ακαδημαϊκοί, πολιτικοί και στοχαστές (όπως ο Άγγλος Τζων Στούαρτ Μιλλ και ο Αμερικανός Τζων Ρωλς) συνέβαλαν τα μέγιστα στη διαμόρφωση και εξέλιξη της φιλελεύθερης ιδεολογίας.
Σημειώσεις
Michael Freeden (1944 -). Καθηγητής πολιτικής θεωρίας στα πανεπιστήμια του Νόττινγχαμ και της Οξφόρδης της Αγγλίας. Έχει τιμηθεί στην Αγγλία με το βραβείο Sir Isaiah Berlin για τη συνολική συμβολή του στις πολιτικές επιστήμες και από το Ινστιτούτο προηγμένων μελετών του πανεπιστημίου της Μπολώνια, Ιταλίας με το μετάλλιο για την επιστήμη.
Joh Rawls (1921-2002). Καθηγητής του πανεπιστημίου Harvard των ΗΠΑ. Στο θεωρητικό του έργο επικεντρώθηκε στην εύρεση των αναγκαίων προϋποθέσεων για τη δημιουργία μιας ακριβοδίκαιης κοινωνίας. Σύμφωνα με τον John Rawls η πρωταρχική αξία μιας τέτοιας κοινωνίας θα πρέπει να είναι η ελευθερία και στη συνέχεια η ισότητα. Η ύπαρξη ανισοτήτων στη κοινωνία είναι επιτρεπτή μόνο εφόσον ευνοούνται τα λιγότερα ευνοημένα μέλη της. Από πολλούς θεωρείται σαν ο κορυφαίος πολιτικός φιλόσοφος του 20ου αιώνα.
Francis Fukuyama (1952- ). Καθηγητής του πανεπιστημίου Stanford των ΗΠΑ. Μετά τη πτώση του τείχους του Βερολίνου το 1989 κυκλοφόρησε το βιβλίο του “Το τέλος της ιστορίας και ο τελευταίος άνθρωπος”. Στο έργο αυτό ο Francis Fukuyama, βασιζόμενος σε μία ερμηνεία της φιλοσοφίας του Χέγκελ σχετικά με το τέλος της ιστορίας και την ελευθερία του ανθρώπου, διατύπωσε την άποψη ότι η νίκη του φιλελευθερισμού επί των αντίπαλων ιδεολογιών του φασισμού/ναζισμού και του κομμουνισμού κατά τη διάρκεια του 20ου αιώνα σηματοδότησε το τέλος της ιστορίας όπου η επικράτηση του φιλελευθερισμού έκανε δυνατή την επίτευξη της ελευθερίας. Κατά τη νέα περίοδο οι άνθρωποι δεν θα συμμετέχουν πλέον σε έντονες ιδεολογικές διαμάχες και αντιπαραθέσεις αλλά θα ασχολούνται κυρίως με την αντιμετώπιση μη ιδεολογικών ζητημάτων. Η άποψη του αυτή δέχθηκε έντονες αντιδράσεις και ο συγγραφέας αναγκάστηκε να παραδεχθεί ότι η θεώρηση του ίσως δεν ανταποκρίνεται στη πραγματικότητα.
Isaiah Berlin (1909-1997). Ρωσικής καταγωγής θεωρητικός της κοινωνικής και πολιτικής σκέψης και διακεκριμένος ιστορικός των ιδεών. Υπήρξε μέλος και πρόεδρος της Βρετανικής Ακαδημίας Επιστημών και καθηγητής του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης. Θεωρείται ως ένας από τους κορυφαίους στοχαστές του εικοστού αιώνα. Έγινε ιδιαίτερα γνωστός για την διάλεξή του στο το πάνω στο θέμα της θετικής και της αρνητικής ελευθερίας. Σαν θετική ελευθερία ονόμασε εκείνη που παρέχει τη δυνατότητα στο άτομο να μορφώνεται, να βελτιώνεται, να εκφράζεται, να συμμετέχει στα κοινά και στη πολιτική σαν ενεργό μέλος της κοινότητας ενώ σαν αρνητική ελευθερία τους περιορισμούς που θέτει το κράτος στο άτομο για να μην βλάπτει τους άλλους και το κοινό συμφέρον στα πλαίσια συμμετοχής του σε μια ευνομούμενη και πολιτισμένη κοινωνία.
Friedrich August Hayek (1899-1992). Ένας από τους σημαντικότερους οικονομολόγους και πολιτικούς στοχαστές του 20ου αιώνα τιμηθείς το 1974 με το βραβείο Nobel οικονομικών επιστημών. Δίδαξε σε πανεπιστήμια της Αγγλίας, της Γερμανίας και των ΗΠΑ. Πίστευε ότι υπάρχει μια αυθόρμητη και αυτορρυθμιζόμενη τάξη στους κοινωνικούς θεσμούς και ότι το κράτος θα πρέπει να φροντίζει να λειτουργεί μια αγορά ανταλλαγής αγαθών και υπηρεσιών διασφαλίζοντας την ελεύθερη συμμετοχή των πολιτών και να ελαχιστοποιεί τις άλλες παρεμβάσεις του. Η επιρροή του σε κύκλους των οικονομολόγων αλλά και συντηρητικών πολιτικών όπως η Μ. θάτσερ, ο Ρ. Ρήγκαν και ο Α. Πινοσέτ (οι οποίοι ασπάστηκαν και εφάρμοσαν τις νέο-φιλελεύθερες απόψεις του) ήταν μεγάλη.
* Του Γιάννη Στυλ. Βουρδουμπά,
Χημικού μηχανικού ΕΜΠ, M.Sc., Ph.D.
Πίνακας 1. Οι θεωρήσεις του φιλελευθερισμού σε διαφορετικές χρονικές περιόδους
1. Θεωρία που προβάλλει το περιορισμό της εξουσίας και τη δημιουργία ενός χώρου όπου οι άνθρωποι θα ζουν χωρίς καταπίεση,
2. Θεωρία της ελεύθερης αγοράς όπου οι άνθρωποι θα ωφελούνται από την αμοιβαία ανταλλαγή αγαθών,
3. Θεωρία για τη πρόοδο του ανθρώπου με τη πάροδο του χρόνου όπου τα άτομα θα αναπτύξουν τις ικανότητες τους χωρίς να βλάπτουν τους άλλους,
4. Θεωρία αμοιβαίας αλληλεξάρτησης για να πετύχουν τα άτομα την ελευθερία και την ευημερία τους, και
5. Θεωρία που αποσκοπεί στη δημιουργία μιας πλουραλιστικής κοινωνίας.
Πίνακας 2. Οι επτά βασικές έννοιες που περιλαμβάνονται στη πολυδιάστατη ιδεολογία του φιλελευθερισμού
1. Ελευθερία
2. Ορθολογισμός
3. Ατομικότητα
4. Πρόοδος
5. Κοινωνικότητα
6. Γενικό συμφέρον
7. Περιορισμένη και υπόλογη εξουσία
