Ένα πολύ ενδιαφέρον βιβλίο το οποίο προσπαθεί να διερευνήσει το σύνθετο φαινόμενο της Μικρασιατικής καταστροφής, τη μεγαλύτερη ίσως τραγωδία της χώρας μετά το 1821, κυκλοφόρησε πρόσφατα από τις εκδόσεις Μεταίχμιο.
Συγγραφέας του ο διακεκριμένος καθηγητής πολιτικής ιστορίας του Πανεπιστημίου Αθηνών Θάνος Βερέμης. Όπως αναφέρει ο συγγραφέας η Μικρασιατική καταστροφή αποτελεί ένα σύνθετο και πολυδιάστατο φαινόμενο με πολιτικές, οικονομικές, κοινωνικές και στρατιωτικές παραμέτρους ενώ οδήγησε στην άφιξη περίπου 1.3 εκατ. προσφύγων (όχι μόνο Ελλήνων) στην Ελλάδα οι οποίοι σταδιακά ενσωματώθηκαν στον τότε γηγενή πληθυσμό που ανερχόταν σε περίπου 5.5 εκατ.
Στο βιβλίο αυτό ο Θ. Βερέμης προσπαθεί να φωτίσει διάφορες όψεις της Μικρασιατικής καταστροφής που οδήγησε στην απομάκρυνση εκατοντάδων χιλιάδων Ελλήνων από τη Μικρά Ασία μία περιοχή όπου είχαν αδιάλειπτη παρουσία από την αρχαιότητα. Το βιβλίο είναι δομημένο σε 22 ερωτήσεις και απαντήσεις όπου ο αναγνώστης διευκολύνεται στην κατανόηση διαφόρων πτυχών της Μικρασιατικής τραγωδίας. Θα πρέπει να σημειωθεί ότι πρόσφατα έχει εκδοθεί το βιβλίο “Μικρασιατική καταστροφή – 50 ερωτήματα και απαντήσεις“ με συγγραφείς τους καθηγητές Άγγελο Συρίγο και Ευάνθη Χατζηβασιλείου, εκδόσεις Πατάκη, Αθήνα, 2021, σελ. 255 (1). Το βιβλίο αυτό διερευνά διάφορες πτυχές της Μικρασιατικής καταστροφής, ενώ η ανάγνωση και των δύο βιβλίων δίνει τη δυνατότητα στον αναγνώστη να κατανοήσει καλύτερα διάφορες πτυχές της περίπλοκης αυτής περιόδου που οδήγησαν στη Μικρασιατική καταστροφή.
Οπως αναφέρει ο Θ. Βερέμης από τον 18ο αιώνα οι Έλληνες σε ορισμένες πόλεις της Μικράς Ασίας είχαν εξασφαλίσει διάφορα προνόμια με αποτέλεσμα τη προσέλκυση Ελλήνων από διάφορα μέρη για να εργαστούν στα ορυχεία και στο εμπόριο. Αργότερα η ανάπτυξη σιδηροδρομικών δικτύων προσέλκυσε πολλούς Έλληνες οι οποίοι δημιούργησαν εμπορικά δίκτυα κατά μήκος των σιδηροδρομικών διαδρομών ενώ μετά την ανεξαρτησία της Ελλάδας η ανάπτυξη της Σμύρνης ήταν εντυπωσιακή.
Οπως αναφέρει ο Θ. Βερέμης οι Βαλκανικοί πόλεμοι του 1912-13 προκάλεσαν την έξοδο από τις χώρες αυτές και τη μετάβαση στη Τουρκία περίπου 177.000 μουσουλμάνων. Σαν αντίποινα οι Τούρκοι άρχισαν τους διωγμούς των Ελλήνων της Μικράς Ασίας (συχνά με Γερμανική καθοδήγηση) με αποτέλεσμα τη μετάβαση 200.000 προσφύγων στην Ελλάδα. Όπως αναφέρει ο συγγραφέας τα δύο στρατόπεδα που οδήγησαν στον Εθνικό διχασμό τη χώρα αποτελούσαν αφ’ ενός οι οπαδοί της παλιάς-παραδοσιακής Ελλάδας (με επικεφαλής τον Βασιλέα Κωσταντίνο) και αφ΄ ετέρου οι οπαδοί των νέων χωρών μετά τους Βαλκανικούς πολέμους (με επικεφαλής τον Ελ. Βενιζέλο).
Σύμφωνα με το Θ. Βερέμη σπάνια στη πολιτική ιστορία της χώρας η αντιπολίτευση (αντι-Βενιζελικοί) υπήρξε τόσο άστοχη στις προβλέψεις της.
Ο συγγραφέας αναφέρεται στην εικόνα της Ελληνικής οικονομίας πριν και μετά τη Μικρασιατική καταστροφή. Το 1914 ο αγροτικός τομέας απασχολούσε το 65% του πληθυσμού της χώρας όμως η χαμηλή αποδοτικότητα της γεωργίας οδήγησε τη περίοδο 1900-1920 στη μετανάστευση περίπου 400.000 Ελλήνων κυρίως στις ΗΠΑ. Στην ύπαιθρο επικρατούσαν οι μεγάλες ιδιοκτησίες (τσιφλίκια) μέχρι το 1922 όπου λόγω των τότε συνθηκών έγινε η απαλλοτρίωση τους.
Οι πολύ μικρές επιχειρήσεις (με 1 έως 5 εργαζόμενους) αποτελούσαν τη συντριπτική πλειοψηφία των επιχειρήσεων ενώ λόγω του μικρού τους μεγέθους δεν μπορούσαν να αντεπεξέλθουν στο διεθνή ανταγωνισμό. Μετά τη Μικρασιατική καταστροφή το κράτος ανέλαβε ρυθμιστικό ρόλο στην οικονομία. Λόγω της ακατανόητης επαναφοράς του Κωσταντίνου στο θρόνο το 1920 οι σύμμαχοι απέσυραν τη στήριξη τους στην Ελληνική οικονομία και η κυβέρνηση αναγκάστηκε να στραφεί σε εσωτερικό δανεισμό και στην αύξηση της έμμεσης φορολογίας που οδήγησαν σε πτώση της αξίας της δραχμής. Το προσφυγικό ζήτημα αντιμετωπίσθηκε με διεθνές δάνειο με την εγγύηση της Κοινωνίας των Εθνών ενώ μόλις το 1927 η δραχμή άρχισε πάλι να σταθεροποιείται.
Ο Θ. Βερέμης αναφέρει ότι οι σύμμαχοι με συμφωνίες του 1915 και του 1917 ανέθεσαν στην Ιταλία τη διαχείριση των περιοχών της Αττάλειας και της Σμύρνης. Όμως οι αυθαιρεσίες των Ιταλών απογοήτευσαν τους συμμάχους οι οποίοι αποδέχθηκαν τη πρόταση Βενιζέλου για τη διαχείριση της περιοχής της Σμύρνης.
Οπως αναφέρει ο συγγραφέας ο Ι. Μεταξάς σαν σύμβουλος του Ελ. Βενιζέλου είχε γνωμοδοτήσει αρνητικά για τη δυνατότητα κατοχής της Τουρκίας από ξένες δυνάμεις με τη συμμετοχή της Ελλάδας.
Δυστυχώς, αναφέρει ο Θ. Βερέμης, αργότερα η κυβέρνηση Γούναρη δεν εισάκουσε τη πρόταση του έμπειρου στρατιωτικού για το ανέφικτο της κατάληψης της Μικράς Ασίας με τα γνωστά τραγικά αποτελέσματα.
Η τύχη της Ελληνικής παρουσίας στη Μικρά Ασία κρίθηκε στις εκλογές του 1920 με την ήττα του Ελ. Βενιζέλου όπως αναφέρει ο συγγραφέας. Αργότερα, το 1921, η Ιταλική κυβέρνηση, με διμερή συμφωνία, ανέλαβε την ευθύνη να υποστηρίξει όλες τις Οθωμανικές αξιώσεις και την απόδοση της Σμύρνης και της Θράκης στη Τουρκία. Ο συγγραφέας τονίζει τις ευθύνες των δύο παρατάξεων για τον Εθνικό διχασμό και τη Μικρασιατική καταστροφή αναφερόμενος στο πάθος των αντι-Βενιζελικών που θεώρησαν υπαίτιους για τη καταστροφή τον Βενιζέλο και τη τριπλή συνεννόηση (τους συμμάχους). Θεωρεί ότι η κατηγορία της εσχάτης προδοσίας για τους έξι δεν ήταν τεκμηριωμένη ενώ εκτιμά ότι ο Κωσταντίνος ήταν αγνώμονας και ανεπαρκής στη διαχείριση των σύνθετων και πολύπλοκων καταστάσεων της περιόδου αυτής.
Ο Θ. Βερέμης αναφερόμενος στη πολιτική της Αγγλίας μετά τις εκλογές του 1920 και την ήττα του Ελ. Βενιζέλου σχολιάζει την υποστήριξη/βοήθεια των Ιταλών και των Γάλλων (δύο από τις τρεις χώρες της τριπλής συνεννόησης) προς τον Κεμάλ, τη πρόταση για αυτόνομη Σμύρνη υπό διεθνή κατοχή και την (εσφαλμένη) άρνηση της χώρας μας να την αποδεχθεί.
Σε ένα σημερινό παρατηρητή φαίνεται δυσεξήγητο το γεγονός της άρνησης της τότε αντι-βενιζελικής κυβέρνησης να έρθει σε κάποια συμφωνία όπως πρότεινε η έμπειρη Βρετανική διπλωματία δεδομένης α) της ιδιαίτερης συγκυρίας όπου το νέο καθεστώς της Ρωσίας υποστήριζε τον Κεμάλ, β) τα δύο από τα τρία μέλη των νικητών του πολέμου (τριπλής συνεννόησης) Γαλλία και Ιταλία υποστήριζαν τον Κεμάλ, γ) ο έμπειρος στρατιωτικός Ι. Μεταξάς υποστήριζε ότι ήταν αδύνατη η επικράτηση του στρατού στη Μ. Ασία ενώ δ) η ηττημένη στο πόλεμο Γερμανία διατηρούσε καλές σχέσεις με τη Τουρκία και είχε βοηθήσει στο παρελθόν τους νεότουρκους. Αυτό δείχνει την ανικανότητα και την ανεπάρκεια των τότε κυβερνώντων αλλά και τα δεινά που έφερε στη χώρα ο Εθνικός διχασμός. Ασφαλώς εάν πρωθυπουργός ήταν ο Ελ. Βενιζέλος δεν υπάρχει αμφιβολία ότι θα μπορούσε να διαχειριστεί πολύ καλύτερα τη δύσκολη αυτή συγκυρία.
Ο συγγραφέας αναφέρεται στη συνδιάσκεψη της Λωζάννης το 1922-1923 στην οποία καθορίστηκαν μια σειρά θεμάτων μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας ενώ στη πράξη καταργήθηκε η συνθήκη των Σεβρών η οποία δεν επικυρώθηκε ποτέ από τη Τουρκική Εθνοσυνέλευση.
Όπως αναφέρει ο Θ. Βερέμης η στάση των πρώην συμμάχων (Αγγλία, Γαλλία και Ιταλία) προς την Ελλάδα δεν ήταν η καλύτερη δυνατή. Παράλληλα η Τουρκία διατήρησε αδιάλλακτη στάση έναντι των συμμάχων που έφερε σε δύσκολη θέση την Ελλάδα.
Η συνθήκη περιλάμβανε 143 άρθρα και ρύθμιζε μια σειρά θεμάτων μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας. Όπως αναφέρει ο συγγραφέας η συνθήκη της Λωζάννης έθεσε τέλος στην Ελληνική αλυτρωτική πολιτική αλλά και στον παντουρκικό επεκτατισμό. Η Τουρκία όμως παρέμεινε μία χώρα με πολλές εθνικές και θρησκευτικές μειονότητες. Ολοκληρώνοντας το πόνημα του ο Θ. Βερέμης αναφέρει ότι ενώ η Μικρασιατική καταστροφή ήταν μια τραγωδία για τους πρωταγωνιστές της για τη Ελλάδα (παρ΄ όλες τις ανθρώπινες απώλειες και την οικονομική καταστροφή) και κυρίως για τη Βόρεια Ελλάδα ήταν ένα δώρο Εθνικής ενότητας. Ιδιαίτερη κατηγορία προσφύγων ήταν οι καταγόμενοι από τη Σμύρνη οι οποίοι ήταν μορφωμένοι και πολλοί κατάφεραν νωρίς να φυγαδεύσουν κάποια κεφάλαια τα οποία αργότερα χρησίμευσαν στην επαγγελματική τους αποκατάσταση και πρόοδο. Έχει λεχθεί από πολλούς ότι “οι λαοί που δεν γνωρίζουν την ιστορία τους δεν έχουν μέλλον”. Με αυτή την έννοια το βιβλίο αυτό του Θ. Βερέμη (όπως και το βιβλίο των καθηγητών Άγγελου Συρίγου και Ευάνθη Χατζηβασιλείου που προαναφέρθηκε) διερευνά μία οδυνηρή περίοδο της ιστορίας μας και δίδει τη δυνατότητα στον αναγνώστη, 100 χρόνια μετά τα τραγικά γεγονότα, να κατανοήσει με σχετικά απλό τρόπο τις πολλαπλές διαστάσεις της Μικρασιατικής καταστροφής.
(1) Παρουσίαση του βιβλίου αυτού δημοσιεύθηκε στα “Χανιώτικα Νέα” στις 11 Μαΐου 2022.
* Ο Γιάννης Στυλ. Βουρδουμπάς είναι Χημικός Μηχανικός ΕΜΠ, M.Sc., Ph.D.
