Περπατώντας στις όχθες του ποταμού Κοιλιάρη, ο επισκέπτης νοιώθει πως περιηγείται όχι μόνο σε ένα σπάνιας ομορφιάς φυσικό περιβάλλον αλλά και στην μακραίωνη ιστορία του τόπου. Ο τόπος που έδινε ζωή στην Αρχαία Απτέρα, λόγω των νερών του ποταμού και του εύφορου κάμπου που εκτείνεται ανατολικά της αρχαίας πόλης, αποτελεί έναν μοναδικό υδροβιότοπο πλούσιο σε πανίδα, πέστροφες, χελώνες, αποδημητικά πουλια κ.ά, εκβάλλοντας στην Κυανή ακτή.
Καθημερινά δεκάδες επισκέπτες ξεκουράζονται κάτω από τα υπεραιωνόβια πλατάνια στις όχθες του, άλλοι τρέχουν στα μονοπάτια της διαδρομής, κι άλλοι συντρώνε με τις παρέες τους στα παγκάκια που έχουν τοποθετηθεί από τον δήμο. Κάλλιστα αυτή η πανέμορφη φυσιολατρική διαδρομή θα μπορούσε να αποτελέσει κομμάτι μιας πλούσιας πολιτιστικής διαδρομής του Αποκόρωνα αφού η ευρύτερη περιοχή του Κοιλιάρη είναι συνδεδεμένη με αναδεδειγμένους αρχαιολογικούς χώρους και μνημεία, μοναδικά στην Κρήτη όπως ο Μοναστηριακός Βενετσιάνικος Νερόμυλος Στύλου, η Μοναστήρα ή αλλιώς ο Ναός της Παναγίας Ζερβιώτισσας Στύλου, ο Ναός Αγ. Ιωάννη Θεολόγου και Αγ. Νικολαου Στύλου με το σπάνιο παλαιοντολογικό προϊστορικό απολίθωμα (πιθανά σκελετός θαλάσσιου Σειρηνίου) στον περίβολο και βέβαια ο Αγ. Ιωάννης ο Ριγολόγος σε μια περιοχή μαγευτική και κατάφυτη από αιωνόβια πλατάνια, τα “Πλατανάκια”.
Καθώς ο ήλιος “έφευγε” ξεκινήσαμε τη δική μας διαδρομή κινούμενοι από τις Καλύβες κόντρα στην ροή του ποταμού Κοιλιάρη κοντά στις εκβολές του, μεταξύ Καλυβών και Στύλου.
Πρώτη στάση ο Κοιλιάρης.
ΠΟΤΑΜΟΣ ΚΟΙΛΙΑΡΗΣ
Ο ποταμός Κοιλιάρης πηγάζει από του Βαρσάμου την κορυφή σε υψόμετρο 1389μ. και τη Μαύρη σε υψόμετρο 2069μ. των Λευκών Ορέων. Η κυριότερη πηγή τροφοδοσίας του ποταμού είναι η πηγή του Στύλου. Το συνολικό μήκος του δικτύου του ποταμού είναι 36χλμ. και συμβάλλουν σε αυτόν τέσσερις παραπόταμοι. Ο Κεραμιώτης και η Αναβρετή οι οποίοι ξεραίνονται κατά τη θερινή περίοδο και οι Μυλαύλακας και Μανταμάς οι οποίοι έχουν νερό όλο το χρόνο. Το συνολικό μήκος του ποταμού από το Στύλο μέχρι την εκβολή του στην τοποθεσία “Κυανή Ακτή” στις Καλύβες είναι περί τα 5χλμ. Στην αρχαιότητα ο ποταμός ονομαζόταν ΠΥΚΝΟΣ επειδή στις όχθες του είχε πυκνούς θάμνους και δέντρα. Ο περιηγητής και καθηγητής Δέφνερ τον ανέφερε ως Κυλιάρη επειδή θεωρούσε ότι η γραφή αυτή αιτιολογείται από το γεγονός ότι ήταν πολύ ορμητικός και κυλούσε τις πέτρες και ό,τι έβρισκε στο διάβα του. Ο Κοιλιάρης από μόνος του είναι ένα μεγάλο οικοσύστημα. Κατά καιρούς εμφανίζονται στην περιοχή κουνάβια, νυφίτσες, λαγοί, σκαντζόχοιροι. Επίσης υπάρχουν πέρδικες, κοτσύφια, κοράκια και καρακάξες, κουκουβάγιες και δύο είδη γερακιών. Στα νερά του ποταμού υπάρχουν πέστροφες, χέλια, καβούρια, νερόφιδα και βάτραχοι. Στα αρνητικά που αντικρίζει ο επισκέπτης, και τα οποία έχουν να κάνουν με την άναρχη ανθρώπινη δραστηριότητα, την παράνομη υλοτομία όπως διαπιστώνει κανείς από τους κομμένους από την ρίζα κορμούς υπεραινόβιων πλατάνων αλλά και τα αποκαΐδια από φωτιές και τα σκουπίδια που αφήνουν στον υδροβιότοπο ορισμένοι επισκέπτες. Στην πορεία του ο ποταμός συναντούσε 3 νερόμυλους. Συναντούσε επίσης ένα μύλο στο Νιο Χωριό ο οποίος όμως δεν λειτουργούσε με νερό αλλά με άλογα. Τριγύρω από τον ποταμό καλλιεργούνται ελιές, οπωροκηπευτικά και λαχανικά. Πριν λίγα χρόνια υπήρχε ανθρώπινη δραστηριότητα στο ποτάμι αφού πολλοί αθλητές κατέβαιναν προς τις εκβολές του με κανόε καγιάκ.
ΜΟΝΑΣΤΗΡΙΑΚΟΣ ΒΕΝΕΤΣΙΑΝΙΚΟΣ ΝΕΡΟΜΥΛΟΣ ΣΤΥΛΟΥ
Στον κάμπο του Στύλου και στη θέση “Μύλοι”, με τη μοναδική θέα προς τα Λευκά Ορη βρίσκεται ο τρίχωρος βενετσιάνικος νερόμυλος με τα πέντε στόμια εξόδου του νερού. Ηταν ο μεγαλύτερος της Κρήτης και στα σπλάχνα του ακόμα και σήμερα κυλάει ανέμελα ο ποταμός Κοιλιάρης. Τα νερά του κινούσαν τις φτερωτές και εκείνες με τη σειρά τους βοηθούσαν στην άλεση των σιτηρών. Οι Ενετοί θεωρούσαν πολλή σημαντική την ύπαρξη και λειτουργία των νερόμυλων και γι’ αυτόν το λόγο, τους χρηματοδοτούσαν. Ανήκει στους μύλους που λειτουργούσαν από το Σεπτέμβριο μέχρι τον Μάρτιο. Αλεθε άλευρα μέχρι τη δεκαετία του ’60. Αξια λόγου είναι τα δύο ξύλινα βαγένια (σ.σ. βαρέλια) τα οποία μετέφεραν το νερό στις φτερωτές. Στις αρχές του 2000, αποκαλύφθηκε και καθαρίστηκε ο χώρος από την 28η Εφορία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων. Το 2004 εγκρίθηκε η μελέτη αναστήλωσης και ανάδειξης επί δημαρχίας Καραγιαννάκη. Εντάχθηκε στο Ευρωπαϊκό πρόγραμμα Leader + μέσω του ΟΑΔΥΚ, συνολικού προϋπολογισμού 69.500 ευρώ. Το 2007 πραγματοποιήθηκαν οι εργασίες αποκατάστασης. Στόχος τότε ήταν να αξιοποιηθεί και να γίνει επισκέψιμος για τουριστικούς και εκπαιδευτικούς λόγους, στο πλαίσιο των προγραμμάτων Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης που πραγματοποιούνται στα σχολεία της Πρωτοβάθμιας και Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης. Σήμερα ο Βενετσιάνικος Νερόμυλος του Στύλου, μετά από πρόσφατες εργασίες καθαρισμού και καλλωπισμού που έγιναν, διατηρείται καθαρός και επισκέψιμος με την γραφική ομορφιά του και ιστορία του να “ξεδιπλώνεται” μπροστά στον επισκέπτη. Στη δυτική πλευρά του μύλου υπήρξε νεότερο κτήριο όπου λειτούργησε ως φάμπρικα. Σήμερα υπάρχουν ελάχιστα απομεινάρια και μόνο το βαρύ σιδερένιο πιεστήριο θυμίζει την ύπαρξή του. Άνηκε στο μετόχι του Αγίου Ιωάννη του Θεολόγου της Πάτμου.
ΝΑΟΣ ΑΓ. ΙΩΑΝΝΗ ΡΙΓΟΛΟΓΟΥ – ΠΛΑΤΑΝΑΚΙΑ
Η εκκλησία του Αγίου Ιωάννη του Ριγολόγου (Αποτομή Τίμιας Κεφαλής Ιωάννη Προδρόμου, γιορτάζει στις 29 Αυγούστου) βρίσκεται στο μέσο περίπου της πορείας του Κοιλιάρη από το Στύλο προς τις Καλύβες και στην καρδιά του έφορου κάμπου. Χτίστηκε το 1898 και ανακαινίστηκε πρόσφατα. Η γύρω περιοχή είναι μαγευτική και κατάφυτη από αιωνόβια πλατάνια. Εξαιτίας των δέντρων πήρε και η περιοχή την ονομασία Πλατανάκια. Κάποια από αυτά τα πλατάνια τα έκοψαν οι Γερμανοί κατά την περίοδο της Κατοχής όμως τα δέντρα μεγάλωσαν ξανά. Παλιότερα τη μέρα της γιορτής του Αγίου, στις 29 Αυγούστου, γινόταν μεγάλο πανηγύρι. Στις μέρες μας όλο και περισσότεροι ανακαλύπτουν αυτόν τον παράδεισο και τον επισκέπτονται τα Σαββατοκύριακα με φίλους.
ΝΑΟΣ των ΑΓΙΟΥ ΙΩΑΝΝΗ ΘΕΟΛΟΓΟΥ ΚΑΙ ΑΓ. ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΥΛΟΥ
Στην πλατεία του χωριού και κοντά στις πηγές που τροφοδοτούν τον ποταμό Κοιλιάρη, βρίσκεται η βυζαντινή εκκλησία του Αγίου Ιωάννη του Θεολόγου και του Αγίου Νικολάου. Πρόκειται για ένα συγκρότημα από τρία κτίσματα, που χρονολογούνται από τον 13ο μέχρι το 15ο αιώνα και διασώζουν αποσπασματικά τοιχογραφικό διάκοσμο του 13ου, 14ου και 15ου αιώνα. Στο εσωτερικό του ναού, αλλά και εξωτερικά περιμετρικά, αποκαλύφθηκαν επτά αλλεπάλληλα στρώματα τάφων με σημαντικά ευρήματα των χριστιανικών χρόνων. Σε κατώτερα στρώματα του ναού ανακαλύφθηκαν ευρήματα υστερομινωικής περιόδου. Από επιτύμβια επιγραφή που βρέθηκε στο ναό προκύπτει σύνδεση με την οικογένεια Δρακοντόπουλων (αρχοντοοικογένεια επί Ενετοκρατίας). Ωστόσο αυτό που προκαλεί εντύπωση, είναι πως παρόλο που ο ναός βρίσκεται στην καρδιά του Στύλου και είναι επισκέψιμος, δίνει την εικόνα της εγκατάλειψης: χώματα από μισοτελειωμένες εργασίες εντός αυτού, ένα συρματένιο σχοινάκι αντί για πόμολο και νυκτερίδες να κρέμονται στους τοίχους! Εικόνα που μάλλον δεν συνάδει με τον ιστορικό χώρο.
ΠΑΛΑΙΟΝΤΟΛΟΓΙΚΟ ΕΥΡΗΜΑ (ΘΑΛΛΑΣΙΟΥ ΣΕΙΡΗΝΙΟΥ)
Στον περίβολο των παλαιών ναών Αγίων Ιωάννη και Νικολάου βρίσκεται ένα παλαιοντολογικό προϊστορικό απολίθωμα (πιθανά σκελετός θαλάσσιου Σειρηνίου) σε μαργαϊκό ασβεστόλιθο. Το απολίθωμα υπήρχε στον Αγιο Νικόλαο στα Κυριακοσέλια και άγνωστο πως, μεταφέρθηκε στον περιβάλλοντα χώρο του Αϊ Γιάννη.
ΜΟΝΑΣΤΗΡΑ – ΝΑΟΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ ΖΕΡΒΙΩΤΙΣΣΑΣ ΣΤΥΛΟΥ
Στη βόρεια πλευρά του Στύλου και στο μέσο της εύφορης κοιλάδας βρίσκεται η βυζαντινή εκκλησία της Παναγίας της Μυρτιδιώτισσας (γιορτάζει 24 Σεπτεμβρίου) η γνωστή Μοναστήρα ή Ζερβιώτισσα. Ο ναός είναι χτισμένος τη Β’ Βυζαντινή περίοδο 11ος – 12ος αιώνας. Το όνομα Ζερβιώτισσα προέκυψε από την εικόνα της Παναγίας της Αριστεροκρατούσας ενώ το όνομα Μοναστήρα από το μεγάλο μέγεθος της εκκλησίας. Ο ναός είναι σταυροειδούς ρυθμού με τρούλο, από τους λίγους αντίστοιχους ναούς στην Κρήτη, με τις εξωτερικές επιφάνειες διαμορφωμένες με τυφλά αψιδώματα από λίθους και πλίνθους, που συνδέονται με την καλλιτεχνική παράδοση της Κωνσταντινούπολης. Η δύναμη της πίστης οδήγησε τους ντόπιους να συνδέσουν την ύπαρξη της εκκλησίας με έναν θρύλο. Σύμφωνα με αυτόν κτίστηκε, μα ποτέ δεν ολοκληρώθηκε και ποτέ δεν σήμαναν οι καμπάνες της. Οι κάτοικοι του Στύλου έχουν να διηγηθούν μια ιστορία για τη δική τους Μοναστήρα που ταξιδεύει μέσα στους αιώνες.
Θρυλοι και δοξασιες
Ενας πρωτομάστορας, φερμένος από άλλο τόπο, κλήθηκε να χτίσει την εκκλησία μη πιστεύοντας στα έθιμα και τις παραδόσεις του τόπου. Ετσι ξεκίνησε το χτίσιμο χωρίς να βάλει στα θεμέλια κάποιο στοιχειό όπως συνηθιζόταν. Οι τοίχοι ορθώνονταν και οι πελεκημένες πέτρες τοποθετούνταν η μία πάνω στην άλλη. Κόντευε πια να τελειώσει το χτίσιμο αφού ο τρούλος ολοκληρωνόταν. Ο πρωτομάστορας καυχιόταν στους μαστόρους του για το κατόρθωμά του και το γεγονός ότι κατάφερε να ολοκληρώσει την εκκλησία χωρίς να χτίσει στα θεμέλια της κάποιο στοιχειό. Ανέβηκε λοιπόν πάνω στον τρούλο και άρχισε να φωνάζει ότι είναι ο καλύτερος πρωτομάστορας και ο καλύτερος τεχνίτης στον κόσμο όλο. Και πριν ολοκληρώσει τη φράση του έπεσε και σκοτώθηκε στην αυλή της εκκλησίας. Σαν κάποιο χέρι να τον είχε σπρώξει και να τον είχε τιμωρήσει για την έπαρση που τον διακατείχε. Οι μαστόροι τρομοκρατημένοι από τον θάνατο του πρωτομάστορα πίστεψαν ότι η Παναγία τον είχε τιμωρήσει και τρέχοντας, απομακρύνθηκαν από την εκκλησία και ποτέ μα ποτέ δεν επέστρεψαν για να ολοκληρώσουν το χτίσιμο. Ετσι η εκκλησία έμεινε μισοτελειωμένη, χωρίς Αγία Τράπεζα και αλειτούργητη, θυμίζοντας στους πιστούς τον περήφανο και άπιστο πρωτομάστορα. Υπάρχουν και άλλες εκδοχές του θρύλου που όλες περιστρέφονται γύρω από τη θρησκευτική παράδοση.
