«Από τις λίγες επαφές που είχα μαζί της θυμάμαι ότι ήταν πολύ κλειστός άνθρωπος με απέριττη σεμνότητα και διακριτική ευγένεια, πράγμα που δυσχεραίνει σήμερα την ιστορική έρευνα. Ξεχώριζε απ’ τους γνωστούς φωτογράφους του καιρού της τόσο για την καθαρότητα της δουλειάς της όσο και για την προσπάθεια τολμηρότερων αναζητήσεων στη φωτογραφική έκφραση και την τεχνική πρακτική. Είναι απ’ τους λίγους που έκαμαν ποίηση με τη φωτογραφία και η μόνη απ’ τους παλιούς φωτογράφους που άφησε έργο κοινωνικού προβληματισμού με διεισδυτική ματιά, καλοσύνη και ποιότητα ανθρωπιάς» 1.
Πρώτα βήματα
Η διακριτική και ευγενική Βούλα Παπαϊωάννου έκρυβε μια σπάνια κοινωνική ευαισθησία που μαζί με τη δυνατή και λιτή φωτογραφική της γραφή χαρακτήρισε εξαρχής το έργο της. Γεννημένη το 1898 στη Λαμία, τρίτο παιδί από τα πέντε της Αφροδίτης και του αξιωματικού Θεοχάρη Παπαϊωάννου, έζησε τα παιδικά της χρόνια μέσα στη θαλπωρή και την τάξη μιας καλοβαλμένης αστικής οικογένειας των αρχών του αιώνα.2
Το 1908 η οικογένεια της ήρθε στην Αθήνα, όπου έμεινε πρώτα στην Πλάκα και μετά στο Κολωνάκι. Το έντονο ενδιαφέρον της για τη ζωγραφική την ώθησε να ακολουθήσει σπουδές στη Σχολή Καλών Τεχνών της Αθήνας και συγχρόνως της έδωσε το έναυσμα για την ενασχόλησή της με τη φωτογραφία. Μετά τον ξαφνικό θάνατο της μικρότερης αδελφής της, της Άννας, η Βούλα Παπαϊωάννου διέκοψε τις πανεπιστημιακές σπουδές της.
Η ενασχόλησή της με τη φωτογραφία ξεκινά σε σχετικά μεγάλη ηλικία, αλλά την απορροφά ολοκληρωτικά (Κωνσταντίνου 1990)3. Κοντά στον γνωστό φωτογράφο, Πάνο Γεραλή, αδελφό των ζωγράφων Απόστολου και Λουκά, μυήθηκε στα μυστικά της φωτογραφικής τέχνης γύρω στα μέσα της δεκαετίας του ’304.
Από την περίοδο της μαθητείας της μαζί με τον δάσκαλό της, επιδόθηκε σε εξωτερικές λήψεις. Το ελληνικό τοπίο και οι αρχαιότητες αποτέλεσαν τα αγαπημένα της θέματα που θα επανέρχονται συνεχώς στο έργο της.
Ο γάμος της με το φιλόλογο – συγγραφέα Ι. Ζερβό θα συμβάλλει αποφασιστικά στη διεύρυνση των πνευματικών της αναζητήσεων και αντίστοιχα η διάλυσή του θα αποτελέσει έναν από τους κύριους λόγους της αποκλειστικής ενασχόλησής της με τη φωτογραφία5.
Η κήρυξη του πολέμου του ’40 και οι τραγικές εμπειρίες που ακολούθησαν για ολόκληρη τη χώρα και ιδιαίτερα για το λαό της Αθήνας, καθόρισαν αποφασιστικά το έργο της έως τότε αθόρυβης φωτογράφου Βούλας Παπαϊωάννου (1898-1900). Ενεργοποίησαν την κοινωνική της συνείδηση και αφύπνισαν την ευθύνη της καταγραφής του αγώνα που έδινε ο λαός της χώρας της στρέφοντάς τη στη φωτογραφία – ντοκουμέντο. Ο φακός της διακριτικής Βούλας Παπαϊωάννου, έγινε μάρτυρας και κοινωνός του αποχαιρετισμού των στρατευμένων, της φροντίδας των πρώτων τραυματιών και των προετοιμασιών για την αντιμετώπιση των εκτάκτων αναγκών από τους κατοίκους της πρωτεύουσας6.
Οι συνέπειες του πολέμου γρήγορα ξεπερνούν και την πλέον απαισιόδοξη πρόβλεψη. Η Αθήνα μέσα σε ένα χρόνο μαστίζεται σκληρά από την πείνα. Η Βούλα Παπαϊωάννου, ωστόσο, με την κάλυψη ελβετικής επιτροπής που είχε φθάσει εκ μέρους του Διεθνούς Ερυθρού Σταυρού επισκέπτεται τα νοσοκομεία και φωτογραφίζει τα αποσκελετωμένα παιδιά και τους λιμοκτονούντες ενήλικες.
ΜεταπολεμικH ΕλλΑδα
Με την αποχώρηση των Γερμανών (Οκτώβριος ’44) ο λαός της Αθήνας ξεχύνεται στους δρόμους σ’ ένα ξέφρενο πανηγύρι χαράς. Η συνειδητή ματιά της φωτογράφου ακόμη κι αυτή τη στιγμή θα στραφεί σε ό,τι απέμεινε από όσους πλήρωσαν με τη ζωή τους την ελευθερία. Θα σπεύσει στις φυλακές Μέρλιν -αλλοίμονο κατεδαφίσθηκαν το 1970- και θα κρατήσει στη μνήμη μας ηρωικά μηνύματα χαραγμένα στους τοίχους από αυτούς που την επομένη έπαψαν να υπάρχουν7.
Η απελευθέρωση δεν θα φέρει την πολυπόθητη ειρήνη εξαιτίας της ένοπλης αγγλικής επέμβασης τον Δεκέμβρη του ’44 και του κλίματος πρωτοφανών διώξεων, εκτοπίσεων, εκτελέσεων και τρομοκρατίας του αστικού πολιτικού κόσμου κατά των μελών και οπαδών του ΕΑΜ, ιδιαίτερα στην ύπαιθρο, την επομένη της υπογραφής της διαβόητης Συμφωνίας της Βάρκιζας και του αφοπλισμού του ΕΛΑΣ. Αυτήν την κρίσιμη μεταπολεμική περίοδο η Βούλα Παπαϊωάννου κατ’ αρχάς κάλυψε φωτογραφικά το έργο ξένων αποστολών βοήθειας τους την Ελλάδα, πρώτα-πρώτα της UNRRA (United Nations Relief and Rehabilitation Administration) που ανέλαβε ανεπίσημα να αντιμετωπίσει τα προβλήματα επισιτισμού.
Μετά την αποχώρηση τους από την UNRA η Βούλα Παπαϊωάννου συνέχισε να συνεργάζεται με τους αμερικανικές οικονομικές αποστολές AMAG (1947-48) και ΕCA/G (1948-49). Είναι η σύντομη χρονική περίοδος που θα ταξιδέψει για τρία χρόνια από τη Μακεδονία ως την Κρήτη8. Θα καταγράψει με ανθρωπιά και ρεαλισμό τους ξεριζωμένους από τα σπίτια τους, τους πρόσφυγες, τους τραυματίες, τους αιχμαλώτους, τα παιδιά και το μόχθο των ανθρώπων για τη δική τους επιβίωση και για την ανόρθωση του τόπου. Ταυτόχρονα, φωτογραφίζει κατεστραμμένα χωριά, ανατιναγμένα γεφύρια, χαλασμένους δρόμους9. Τα θέματα που συγκεντρώνει στη γόνιμη αυτή περίοδο τους δουλειάς τους αποτελούν ένα πολύτιμο ιστορικό και κοινωνικό τεκμήριο τους μεταπολεμικής Ελλάδας10.
Αργότερα, κατά τη διάρκεια του 1950, η πλέον καταξιωμένη Βούλα Παπαϊωάννου ασχολείται και πάλι με την τοπιογραφία παραμένοντας έτσι στην επικαιρότητα του χώρου της φωτογραφίας και δίνοντας παράλληλα την προσωπική της φωτογραφική εκδοχή για το ελληνικό τοπίο, σε σχέση με τους ανθρώπους της υπαίθρου και με τα απομεινάρια της ιστορίας του 11.
Το 1960 μια πάθηση στα μάτια την ανάγκασε να σταματήσει να φωτογραφίζει. Η ζωή της Βούλας Παπαϊωάννου κύλησε σαν τις φωτογραφίες της: άσπρο – μαύρο, σε απαλό φυσικό χρώμα. Μία απλή μηχανή, η ίδια στη σκιά και μπροστά, σε μεγέθυνση αγάπης, το θέμα: ο άνθρωπος, η πείνα, η αξιοπρέπεια του φτωχού και του κατατρεγμένου, το χαμόγελο που φωτίζει ένα ρημαγμένο πρόσωπο, τα ερείπια του πολέμου, όπου μέσα ανθίζει – λουλούδι – το παιδί, η ελπίδα.
Πρόσφατα το έργο της μεγάλης μας φωτογράφου παρουσιάστηκε στον μήνα φωτογραφίας στο Παρίσι και ταξίδεψε σε ευρωπαϊκές πόλεις τοποθετώντας τη δημιουργό του στο διεθνές πάνθεον των φωτογράφων ανάμεσα στους μεγάλους εκπροσώπους του ανθρωπιστικού ρεύματος12.
1. Κώστας Μπαλάφας, Έμφυτο φωτογραφικό μεράκι, εφημερίδα «Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ», Επτά ΗΜΕΡΕΣ, Σάββατο-Κυριακή 28-29 Οκτωβρίου 1995.
2. Φάνη Κωνσταντίνου, Βούλα Παπαϊωάννου – η φωτογράφος της Κατοχής, εφημερίδα «Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ», Επτά ΗΜΕΡΕΣ, Σάββατο-Κυριακή 28-29 Οκτωβρίου 1995.
3. Φανή Κωνσταντίνου, Βούλα Παπαϊωάννου: Μαρτυρίες από την κατοχική και μεταπολεμική Ελλάδα, Αθήνα 1990, Φωτογράφος.
4. Φάνη Κωνσταντίνου, ο.π., Σάββατο – Κυριακή 28-29 Οκτωβρίου 1995.
5. Φάνη Κωνσταντίνου, ο.π., Σάββατο – Κυριακή 28-29 Οκτωβρίου 1995.
6. Φάνη Κωνσταντίνου, ο.π., Βούλα Παπαϊωάννου – η φωτογράφος της Κατοχής, εφημερίδα «Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ», Επτά ΗΜΕΡΕΣ, Σάββατο-Κυριακή 28-29 Οκτωβρίου 1995.
7. Φάνη Κωνσταντίνου, ο.π., Σάββατο-Κυριακή 28-29 Οκτωβρίου 1995.
8. Φάνη Κωνσταντίνου, ο.π., Σάββατο-Κυριακή 28-29 Οκτωβρίου 1995.
9. Άλκης Ξ. Ξανθάκης, ο.π., Σάββατο-Κυριακή 28-29 Οκτωβρίου 1995.
10. Φάνη Κωνσταντίνου, ο.π., Σάββατο-Κυριακή 28-29 Οκτωβρίου 1995.
11. Φανή Κωνσταντίνου, Johanna Weber & Σταύρος Πετσόπουλος, ο.π., σελ. 30.
12. Φάνη Κωνσταντίνου, ο.π., Σάββατο-Κυριακή 28-29 Οκτωβρίου 1995.
