»Στην αχλύ της Ιστορίας
Παρ΄ όλες τις προσπάθειες μεταμόρφωσης της Αγίας Σοφίας, τα χριστιανικά της χαρακτηριστικά θα απαλειφθούν μόνο με την καταστροφή της. Η ίδια της η κατασκευαστική δομή δεν υποκύπτει στις απαιτήσεις του ισλαμικού τελετουργικού».
(Edwin A. Grosvenor – Μάιος 1915)
Το 196 μ.Χ. το αρχαίο Βυζάντιο υποκύπτει στις λεγεώνες του Σεπτίμιου Σεβήρου, που σχεδόν το ισοπεδώνει και έτσι τελειώνει η ιστορία του ως αυτόνομης ελληνικής πόλης. Όταν λίγο αργότερα ο Δίων ο Κάσσιος το επισκέφθηκε, έμεινε άναυδος από την εικόνα της καμένης γης. Τα περίφημα «ομιλούντα» τείχη του Βυζαντίου, που είχαν αντέξει για τρία ολόκληρα χρόνια την επίμονη πολιορκία, είχαν κονιορτοποιηθεί και η πόλη ήταν πλέον φόρου υποτελής στην Πέρινθο.
Η σπουδαία ωστόσο στρατηγική θέση του Βυζαντίου οδήγησε κάμποσα χρόνια μετά τον Σεπτίμιο Σεβήρο και τον γιο του Καρακάλλα να ξαναστήσουν την πόλη, να της εξασφαλίσουν ευρύτερη αμυντική τοιχοποιία και να τη στολίσουν με τις εντυπωσιακές θέρμες του Ζεύξιππου, με πολυτελή Ιππόδρομο και πληθώρα άλλων δημοσίων κτιρίων.
Τα στρατηγικά πλεονεκτήματα της περιοχής που ως γνωστόν περιβάλλεται από τρεις πλευράς από θάλασσα (Βόσπορος, Προποντίδα, Κεράτιος Κόλπος), είχε διακρίνει πρώτος ο Βύζας, ηγέτης Μεγαρέων αποίκων, γιος του Ποσειδώνα και της Κερόεσσας και εγγονός της Ιώς, ερωμένης του Δία.
Έναν αιώνα περίπου μετά την ανοικοδόμηση του Βυζαντίου από τον Σεβήρο, ο Κωνσταντίνος νικά τον Οκτώβριο του 312 στην Ιταλία, στη γέφυρα της Μουλβίας, τον Μαξέντιο και εισέρχεται στη Ρώμη. Ο βιογράφος του Κωνσταντίνος ο Ευσέβιος, από την Καισάρεια, παρέδωσε στην ιστορία το όραμα του Κωνσταντίνου πριν τη μάχη, με το φωτεινό σταυρό και τη φράση «Hoc Vince» («Εν τούτω Νίκα» ). Η αλλαγή της στάσης του Κωνσταντίνου απέναντι στον Χριστιανισμό μετά ταύτα και η ανάγκη για ευρύτερο πολιτισμικό και γεωγραφικό επανακαθορισμό της αχανούς Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, τον οδηγούν στη συνέχεια, μετά τις νίκες του επί του Λικίνιου το 324, στην απόφαση της μεταφοράς της πρωτεύουσας του κράτους στο Βυζάντιο, που μετονομάζεται σε «Νova Roma Constantinopolitana». Η ανοικοδόμηση, ο μετασχηματισμός και η οργάνωση της πόλης, ολοκληρώθηκαν στις αρχές του 330 και οι γιορτές των εγκαινίων διήρκεσαν από τις 2 Απριλίου 330 έως τις 11 Μαΐου 330. Την εποχή εκείνη καθεδρικός Ναός της πόλης ήταν η Αγία Ειρήνη. Ο πρώτος ναός της Αγίας Σοφίας θεμελιώθηκε από τον Μέγα Κωνσταντίνο, αλλά κατά πάσα πιθανότητα ολοκληρώθηκε από το γιό του Κωνστάντιο. Ο Μέγας Κωνσταντίνος μετά το θάνατό του στη Νικομήδεια, στις 22 Μαΐου 337, ενταφιάστηκε στην Κωνσταντινούπολη, στο Ναό των Αγίων Αποστόλων που είχε ο ίδιος ανοικοδομήσει. Στην ίδια εκκλησία που δέχτηκε μεταγενέστερες προσθήκες, ενταφιάζονταν οι Βυζαντινοί αυτοκράτορες έως το 1028.
Τις επόμενες δεκαετίες μετά το θάνατο του Μεγάλου Κωνσταντίνου, η ρωμαϊκή αυτοκρατορία προχώρησε διαιρεμένη κατά κανόνα σε δύο τμήματα, Ανατολικό και Δυτικό με συνεχείς ίντριγκες εξουσίας, εξεγέρσεις, εμφυλίους, σκληρές αναμετρήσεις με βαρβαρικά φύλα, υψηλή διπλωματία, αλλά και προσεταιρισμό και στρατολόγηση βαρβάρων.
Το 378 καθοριστικό ρόλο στην αναχαίτηση των Γότθων όταν έφτασαν έξω από την Κωνσταντινούπολη, διαδραμάτισε τμήμα του αυτοκρατορικού στρατού αποτελούμενο από Σαρακηνούς. Το φαινόμενο αυτό των ξένων μισθοφόρων ήταν ο κανόνας, όπως και της μεταστροφής τους. Την εποχή π.χ. του Θεοδόσιου του Β΄, περίοπτη θέση σε όλες τις βαθμίδες του αυτοκρατορικού στρατού είχαν οι Γότθοι, ενώ με μισθοφόρους από βαρβαρικά φύλα κατέπνιξε τη Στάση του «Νίκα» ο στρατηγός του Ιουστινιανού , Βελισσάριος.
Χαρακτηριστικό είναι επίσης ότι πολλοί αυτοκράτορες δεν είχαν ρωμαϊκή καταγωγή. Ο Μέγας Θεοδόσιος ήταν Ισπανός, ο Ιουστίνος Ιλλυριός, ο Μέγας Κων/νος και ο Ιουστινιανός είχαν γεννηθεί στη Σερβία κ.λπ.
Οι θεολογικές διενέξεις και οι αιρέσεις σημάδεψαν επίσης τους πρώτους αιώνες της αυτοκρατορίας. Είναι ενδεικτικό ότι ο Μέγας Θεοδόσιος εξέδωσε δεκαοκτώ διατάγματα (edictum) εναντίον αιρετικών θεωριών. Γνωστές είναι άλλωστε οι καθοριστικές παρεμβάσεις του Αγίου Γρηγορίου Νύσσης κατά των σχηματικών δοξασιών. Περιβόητες είναι επίσης οι ακολασίες της ρωμαϊκής αυτοκρατορικής αυλής, τις οποίες μεταξύ άλλων στην εποχή του στηλίτευσε, διώχθηκε, καθαιρέθηκε και εξορίστηκε γιαυτό, ο ΄Αγιος Ιωάννης Χρυσόστομος.
Από τις αρχές του 6ου μ.Χ. αιώνα και μετά, η αυτοκρατορία σφυρηλατεί πλέον με ταχύτερους ρυθμούς ένα πρόσωπο χριστιανικό και ελληνικό. Η ελληνική γλώσσα αποκτά βαθμηδόν και ιδίως κατά τα τέλη πλέον του 6ου μ.Χ. αιώνα πρωτεύουσα θέση στην αυτοκρατορία και η χριστιανική θρησκεία κυριαρχεί. Ας σημειωθεί ότι μόνο ο Ιουστινιανός θεμελίωσε, σύμφωνα με τον Προκόπιο τριάντα εκκλησίες στην ευρύτερη περιοχή της Κωνσταντινούπολης ! Ανάμεσα σ’ αυτές και την Αγία Σοφία, της οποίας την ανέγερση ξεκίνησε σαράντα μέρες μετά την καταστολή της Στάσης του Νίκα (23 Φεβρουαρίου 532). Την θεμελίωσε στο σημείο που βρισκόταν η Αγία Σοφία του Θεοδόσιου Β΄, που είχε ολοκληρωτικά καταστραφεί κατά την εξέγερση του 532. Ο δε Θεοδόσιος Β΄ είχε δημιουργήσει τη δική του Αγία Σοφία στο σημείο που υπήρχε ήδη ο ναός που είχε κτίσει ο Κωνστάντιος το 360 και ο οποίος είχε υποστεί πλειστάκις σοβαρές ζημιές κατά τη διάρκεια πολιτικών ταραχών και θρησκευτικών αιρέσεων. Επομένως ο Ιουστινιανός ανοικοδόμησε τη τέταρτη και μακράν μεγαλοπρεπέστερη Αγία Σοφία. Επικεφαλής της αρχιτεκτονικής ομάδας ήταν ο ήδη διάσημος μηχανικός και αρχιτέκτονας Ανθέμιος από τις Τράλλεις, που σύμφωνα με τον Αγαθία ήταν «ικανός να μιμηθεί σεισμούς και κεραυνούς», όντας εξοικειωμένος στην αξιοποίηση της δύναμης του ατμού. Στην ομάδα συμμετείχαν ο περίφημος επίσης αρχιτέκτονας και μαθηματικός Ισίδωρος ο Μιλήσιος, που υπήρξε για χρόνια ιθύνων νους της φιλοσοφικής σχολής των Αθηνών και ο Ιγνάτιος, διακεκριμένος αρχιτέκτονας , που είχε καθοδηγήσει την αποκατάσταση του Αυγουστεώνα.
Στη θέση της θεμελίωσης υπήρχε παλιός ειδωλολατρικός ναός, ενώ στην εκκλησία τοποθετήθηκαν υπέροχοι κίονες από τον ναό της ΄Αρτεμης στην Έφεσο, από τους Δελφούς, από την Παλμύρα, από την Αθήνα, την Αίγυπτο και γενικά από πληθώρα λαμπρών μνημείων του παλαιού ειδωλολατρικού κόσμου. Στον περικαλλή ναό δεσπόζει ο τρούλος του, ένα πραγματικό θαύμα της μηχανικής. Όπως σημειώνει καίρια Ε.Grosvenor «η αρχιτεκτονική τελειότητα των θόλων μπορεί να αποδοθεί ως εξής: Φανταστείτε μια κατακόρυφο στον αριθμητή και στον παρονομαστή τη διάμετρο του θόλου: όσο μικρότερο είναι το κλάσμα που θα πάρετε τόσο πιο τέλειος είναι ο θόλος. Η διάμετρος του τρούλου της Αγίας Σοφίας είναι 31 μέτρα. Η κατακόρυφός του, η απόσταση από την κορυφή ως τη βάση του, είναι 14 μέτρα. Η διάμετρος του θόλου του Αγίου Πέτρου είναι 42 μέτρα και η κατακόρυφος του 57 μέτρα. Η διάμετρος του θόλου στο Πάνθεον – τώρα Σάντα Μαρία Ροτόντα- είναι 43 μέτρα και η κατακόρυφος του είναι ίδια».
Ήταν τέτοια η μεγαλοπρέπεια αυτού του χριστιανικού μνημείου που κτίστηκε πριν από 1500 χρόνια, που όταν το 987 έφθασε αντιπροσωπεία του Ρωσικού έθνους αναζητώντας την αληθινή πίστη στις τέσσερις γωνιές του πλανήτη, έμειναν ενεοί. Κατά τον Karamsin «δεν ήξεραν αν είχαν ήδη ανέβει στον ουρανό». Αυτό το καθηλωτικό κάλλος οδήγησε τον ειδωλολάτρη Βλαδίμηρο να ασπασθεί τον Χριστιανισμό, να βαφτισθεί και να οδηγήσει σύσσωμο τον λαό του στην νέα θρησκεία.
Η τεράστα ωστόσο δαπάνη για την αποπεράτωση της Αγίας Σοφίας, σε συνδυασμό με τις ουκ έστιν αριθμός στρατιωτικές δαπάνες, συνεπέφεραν την δημοσιονομική απίσχναση, που μετά το τέλος του 6ου αιώνα ήταν πλέον πασίδηλη. Την εποχή εκείνη ο πληθυσμός της Κων/πολης ανέρχοντας σε 600.000 κατοίκους περίπου.
Η περίοδος από τον 7ο έως και τον 9ο αιώνα σημαδεύεται από τις επιδρομές των Αράβων και από την απώλεια εδαφών της Αυτοκρατορίας στην Ανατολή. Τον 10ο πλέον αιώνα έχουμε την ανάδυση της μικρασιατικής στρατιωτικής αριστοκρατίας (Φωκάδες, Σκληροί, Μαλεϊνοί, Κουρκούες κ.α.), που σύμφωνα με τον Mark Whittow αποτελούσαν το αντίπαλο δέος του κεντρικού πολιτικού συστήματος. Παράλληλα επιχειρήθηκε η αντιμετώπιση της μεγάλης γεωκτησίας με τις νομοθετικές παρεμβάσεις του Ρωμανού Α΄ Λακαπηνού και του Κων/νου Ζ΄ του Πορφυρογέννητου.
Η επικράτηση το 1040 των Σελτζούκων Τούρκων στις περιοχές των Περσών, εκμηδένισε ουσιαστικά, έναν άκρως επικίνδυνο και οργανωμένο εχθρό του Βυζαντίου, δημιούργησε όμως ένα φιλόδοξο νέο , που στη μάχη του Μαντζικέρτ το 1071 όχι απλώς νίκησε τον βυζαντινό στρατό, αλλά αιχμαλώτισε και τον ίδιο τον αυτοκράτορα , Ρωμανό Δ΄ Διογένη. Η παρακμή της πάλαι ποτέ αυτοκρατορίας ήταν εμφανής σε όλα τα επίπεδα. Η συντεταγμένη προσπάθεια του Αλέξιου Α΄Κομνηνού, που βασίλευσε από το 1081 έως το 1118, οδήγησε μεν σε ανασυγκρότηση του κράτους, δεν ήταν όμως δυνατόν να μοχλεύσει καθοριστικά τα νέα γεωπολιτικά δεδομένα.
Η πρώτη άλωση της Κων/πολης την άνοιξη του 1204 από τον Ερρίκο Δάνδολο, τον Βονιφάτιο Μομφερατικό και τον Βαλδουίνο της Φλάνδρας, ήταν απότοκο των αδελφοκτόνων συγκρούσεων στους κόλπους της Βυζαντινής αριστοκρατίας, όπως άλλωστε και η κυριαρχία των Σελτζούκων Τούρκων στη Μικρά Ασία.
Όσον αφορά στην «Κερκόπορτα» της δεύτερης και οριστικής πλέον πτώσης της Βασιλεύουσας στις 29 Μαΐου του 1453, αυτή ήταν στην πραγματικότητα η αβυσσαλέα διαμάχη Ενωτικών και Ανθενωτικών.
Στην μακραίωνη ιστορία της η Ρωμαϊκή – Βυζαντινή Αυτοκρατορία άφησε ανεξίτηλο πολιτισμικό αποτύπωμα. Όπως εύστοχα σχολίασε ο Γάλλος καθηγητής Paul Lemerle , «η κύρια συμβολή της είναι ο ουμανισμός. Ουμανισμός χριστιανικός μεν, αλλά ουμανισμός που έχει την βάση του στην Αρχαία Ελλάδα.»
Η δε Sylvain Gouguenheim μας θύμισε πρόσφατα (“La Gloire des Grecs”) ότι το Βυζάντιο έσωσε για εμάς τα έργα του Αισχύλου, του Σοφοκλή , του Ευκλείδη, του Πλάτωνα…..
Η Αγία Σοφία μετατράπηκε σε τζαμί στις 1 Ιουνίου του 1453 όταν ο Μωάμεθ ο Β΄ τέλεσε εκεί το πρώτο ναμάζ (προσευχή).
Ακόμα και την εποχή λίγο πριν από τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, που η Τράπεζα Αθηνών (Banque d’ Athenes) δέσποζε στην Οθωμανική Αυτοκρατορία και οι Ρωμιοί έλεγχαν το 50% των επενδυμένων κεφαλαίων σε όλη την οθωμανική αυτοκρατορία, το καθεστώς του ναού δεν άλλαξε.
Παρέμεινε τζαμί μέχρι τις 24 Οκτωβρίου 1934, όταν ο Κεμάλ Ατατούρκ αποφάσισε την ανακαίνιση της και την μετατροπή της σε μουσείο.
Είναι προφανές ότι η εκ νέου μετατροπή του υπέροχου χριστιανικού μνημείου σε τζαμί είναι μια βαρβαρότητα του Ερντογάν, που στοχεύει πρωτίστως στην αποδόμηση του κοσμικού κράτους που θεμελίωσε ο Κεμάλ. Η ίδια η Αγία Σοφία , όπως έγραψε το 1915 ο Grosvenor «Μοιάζει με ένα περήφανο αιχμάλωτο που, σιωπηρά, με αστείρευτη επιμονή δεν παύει να αντιστέκεται στις αλυσίδες του».
