4.Πουλιά και φίδια στου Γκανά τη γραφή – Ε. Γκαλεάνο μνήμη
Ισμήνη, κρατήσου μακριά. Με το δυσεύρετο όνομα
και τις οπλές των ματιών σου. Φυλάξου από την άλλη
πάντα, το φίδι ανεβαίνει με τελεφερίκ. Αι-Γιώργη μου.
Σφυρίζουν δόρατα στον αγέρα, μπήγουν κορμιά στο χώμα.
Κορμάκια φίλων Ισμήνη, ποιος σε διαφημίζει! Η αφίσα
σου σ’ όλους τους τοίχους. Σταύρωσε με στα φρύδια σου φάτσα
στον μπρούμυτο ουρανό. Απ΄όλα μου μάτια, μ’ ένα μικρό
μυρμήγκι βγαίνω κατακούτελα, με τις κεραίες του βυθομετρώντας
τον άπατο ουρανό. Ούτε πουλί ούτε Άστρο πουθενά.
Μουγγό γαλάζιο-φιμωμένα συνθήματα…
Από το ποίημα ¨περιπολία» του Μιχάλη Γκανά/ (1)
Πρόσφατα γνώρισα στη Δημοτική Πινακοθήκη Χανίων το Μιχάλη Γκανά, όμως είχα οικειοποιηθεί χρόνια τώρα, τη λιτή, περιεκτική γραφή του, διαβάζοντας ποίηση του, ή ακούγοντας τραγούδια με μελοποιημένους στίχους του, θαύμασα την απλότητα του χαρακτήρα του στην εκπομπή «στα άκρα» της Βίκυς Φλέσσα στην ΕΡΤ, και πλέον μπορώ επιγραμμικά να διατυπώσω, ο Γκανάς, είναι ένας από τους σημαντικότερους Έλληνες ποιητές της γενιάς του ’70.(2) Είναι επίσης ένας από τους σημαντικότερους Ηπειρώτες καλλιτέχνες της γενιάς του ’70, Γιώργος και Νίκος Χουλιαράς, Θεόδωρος Παπαγιάννης. Ο Γκανάς είναι ένας ποιητής που ανανεώνει την παράδοση, ενσωματώνοντας λόγια στοιχεία και ενός φιλτραρισμένου ιδιότυπου μεταφυσικού στοιχείου, που συγκινεί με έναν ήπιο υπερρεαλισμό, όπου ο ποιητής επαναπροσδιορίζει τη φυσική παρατήρηση σε όντα που σχεδόν κωδικοποιημένα λειτουργούν στο φάσμα της ποιητικής μυθολογίας, από την αρχαιότητα εως σήμερα, όχι μόνο στην Ελλάδα αλλά παγκοσμίως. Δυο κατηγορίες αυτών είναι πραγματικά όντα-ζώα, που μυθοποιούνται κατά μόνας, είτε συνδυαστικά. Από τους συγγραφείς -ποιητές που κυρίως ευαισθητοποιούνται από παραδοσιακούς θρύλους και είναι τα γραπτά των μεγάλων συγγραφέων του μαγικού ρεαλισμού γενικότερα, αλλά και ειδικά των μεγάλων : Χ.Λ. Μπόρχες, Γκ. Γκ. Μάρκες, Ε. Γκαλεάνο, Χ. Κορτάσαρ, Κ. Φουέντες . Ο Γκανάς, δεν έχει έθνικ χαρακτηριστικά, έχει τοπικά, «παραδοσιακά», που τα υπηρετεί με τόση φιλτραρισμένη απλότητα, που προβάλλονται στη συνείδηση του αναγνώστη, ως παγκόσμια. Σήμερα, παραθέτω παραδείγματα στίχων που εμπεριέχουν ένα διαφορετικό, άνισο δίπολο της γης και του αέρα : φίδια και πουλιά. Aπό τη συλλογή «Παραλογή», «Μελίσσι γύρω τα πουλιά/φυτρώνει κυπαρίσσι φλεγόμενο χωρίς πουλιά/κι αχειροποίητη σε χτίζω με το ράμφος μου/κι η μνήμη οχιά που με δαγκώνει.. Από τη συλλογή «Ακάθιστος Δείπνος», «Μόνο το φίδι ξέρει τι θα πει ν’ αλλάζεις το πετσί σου/ γι’ αυτό του περισσεύει φαρμάκι/παντοτινά πετούμενα, πάνω από συκιές ξεραμένες… Από τη συλλογή «τα μικρά» «Παλιό κορμί φιλήδονο ριγμένο στα σπαρτά του ύπνου μου/σαν σκοτωμένο φίδι/Νάρκη ψυχή θα σε πατήσω σαν οχιά/μικρό πουλάκι φοράει κατάσαρκα το κοκκινάκι του μην του το πάρουν. Και από τη συλλογή «Γυάλινα Γιάννενα» , «τρόμαξα κι άναψες το φως ή νύχτα έκανε πίσω
/σαν φίδι που δεν πρόλαβα καλά να το χτυπήσω/επειδή πότε είσαι άνθρωπος και πότε πουλί, φέρνεις στο σπίτι μας/ψωμάκια μικρά της αποδημίας..
Ε. ΓΚΑΛΕΑΝΟ : ΑΝΥΠΑΚΟΗ
«Ισμήνη, ποιος σε διαφημίζει;» με φυσικά εγώ, που γνώρισα και τις μεταφραστικές σου ικανότητες από το 1980. Φυσικά δεν αναφέρομαι στην αρχαία Ισμήνη αλλά στην Ισμήνη Κανσή (3) που έχει μεταφράσει όλα τα βιβλία του Εντουάρντο Γκαλεάνο από τα Ισπανικά κυρίως για τις εκδόσεις Πάπυρος. Ο σπουδαίος ιδιότυπος για τη μικρή φόρμα των αυτοτελών ιστοριών του- συγγραφέας, ήταν πολύ δημοφιλής στη Λατινική Αμερική, αλλά και στην Ισπανία, λόγω του αγωνιστικού του αναστήματος και την ανυπακοή του απέναντι στο «λαοφάγο» καπιταλιστικό σύστημα. Μπήκε μπροστά στην επανάσταση «της κατσαρόλας» στην Αργεντινή στις αρχές του 21ου αιώνα. Έχω αναφερθεί σε αυτόν αρκετές φορές αφού τον θαυμάζω, επέλεξα την ιστορία «η ανυπάκουη» λόγω του δίπολου θέματος από το βιβλίο του «κυνηγός ιστοριών» (4) Απ ότι λένε οι αρχαίες φωνές, η Εύα δεν ήταν η πρώτη γυναίκα που πρόσφερε ο Θεός στον Αδάμ. Υπήρξε κάποια άλλη πρωτύτερα. Ονομάζονταν Λιλιθ, δεν ήταν καθόλου άσχημη, όμως ειχε ένα σοβαρό ελάττωμα, δεν ειχε την παραμικρή επιθυμία να ζήσει στην υπηρεσία του Αδάμ. Οι εικόνες, έργο ανώνυμων ανδρών καλλιτεχνών πάντα, την παριστάνουν γυμνή στο νυχτερινό της βασίλειο, με φτερά νυχτερίδας και τυλιγμένη στα φίδια, με τα σωθικά της να καίνε από τον πόθο, και με ένα χαμόγελο δαιμονικό, διψασμένο για ανδρικό αίμα. Η Λιλιθ δεν είναι πολύ δημοφιλής στον ανδρικό κόσμο, ευνόητο.
ΟΔΗΓΗΤΙΚΗ ΠΟΡΕΙΑ ΤΟΥ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ
Οι μεγάλοι φιλόσοφοι-συγγραφείς του παρελθόντος, στοχαστικά αναφέρθηκαν γραπτά φυσικά, σε πράγματα που είναι οδηγός για τους νεώτερους, όπως ο Αριστοτέλης στο βιβλίο του «περί ζώων πορείας» (5) περιγραφές του είναι απίστευτες, λες και από μάτι ειδικού επιστήμονα, ενδεικτικά «…οπότε, ακόμα κι αν η κάμψη δεν λαμβάνει χώρα σε κάποιο άλλο μέρος, ωστόσο είναι αναπόφευκτο να γίνεται εκεί απ’ όπου αρχίζει το φτερό για τα ολόπτερα, η φτερούγα για τα πουλιά ή κάποιο ανάλογο του μέλους αυτού για τα υπόλοιπα ζώα, όπως για τα ψάρια για παράδειγμα. Σε άλλα ζώα, όπως τα φίδια, η αρχή της κάμψης βρίσκεται στις καμπυλώσεις του σώματος. Το ουροπύγιο, έπειτα, είναι για τα πουλιά εργαλείο για να κατευθύνουν την πτήση τους, όπως ακριβώς είναι για τα πλοία το πηδάλιο….
Αλλά και στο θαυμάσιο βιβλίο του, «το βιβλίο των φανταστικών όντων» (6), ο σπουδαίος Χόρχε Λ. Μπόρχες (1899-1986) και στις τεκμηριωμένες αναλύσεις των 114 μυθολογικών όντων (τα μισά περίπου είναι από την αρχαία Ελλάδα) επικαλείται μεταξύ άλλων Βιργίλιο, Πλίνιο, Όμηρο, Οβίδιο, Εμπεδοκλή, Κικέρωνα, Κομφούκιο, Ησίοδο, Στράβωνα κλπ. Από αυτά τα φανταστικά όντα, πλείστα πετούν ή σέρνονται, εμπεριέχουν ένα από τα δύο στοιχεία πουλιά, ή φίδια , ή και συνδυασμός τους. Ενδεικτικά, Λερναία Ύδρα, Χίμαιρα (με ουρά φιδιού)
Η ελληνική Σφίγγα (έχει κεφάλι και στήθη γυναίκας, φτερά πουλιού, σώμα και πόδια λιονταριού. Άλλοι, τη θέλουν με σώμα σκύλου και ουρά φιδιού… Το Σιμούργκ (στο πειρασμό του Αγίου Αντωνιου-1874, ο Φλωμπέρ υποβαθμίζει το ρόλο του πουλιού). Οι Σειρήνες (κατά τον Οβίδιο, ήταν κόρες με κόκκινα φτερά). Σαλαμάνδρα (ο Αριστοτέλης, μιλάει για ζώα του αέρα)
Ο Ουροβόρος, (εθεωρείτο Τιτάνας, απεικόνιση του ατέρμονος, ακόμα φίδι που δαγκώνει την ουρά του. Η Αμφισβαίνα (φίδι με δυο κεφάλια, το ένα στην κανονική θέση και το άλλο στην ουρά). Ο Βασιλίσκος, (φίδι με ένα άσπρο σημάδι σαν αστέρι στο κεφάλι). Η Γιουγουώρκη (μισή άγγελος και μισή πουλί). Ο Γκαρούντα (με τέσσερα χέρια , μισός άνθρωπος και μισό όρνεο) με φτερά και ράμφος. Σκέπτομαι πως οι αναφορές χωρίς τις αναλυτικές και εμπεριστατωμένες περιγραφές του Μπόρχες στο βιβλίο, απλά ερεθίζουν την περιέργεια του αναγνώστη του.
«Το πορτραίτο» – πουλιών, υπότιτλος της ταινίας (1910) «Μαύρο ψωμί», Αριστουργηματική ταινία του Αγκούστα Βιλαρόνγκα, με 9 βραβεία «Γκόγια» και 13 «Γκαουντί». Η ματωμένη γη της Ισπανίας από τον εμφύλιο, αφυπνίζει συνειδήσεις μέσα από ταξικά-πολιτικά αδιέξοδα. Εξαιρετικές ερμηνείες Φ. Κολομέρ, Ν. Νάβας, Μ. Κόμας, Σ. Λόπεζ.
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
(1) «περιπολία» πάνω στο στίχο του δημοτικού τραγουδιού «εγώ για το χατίρι σου τρεις βάρδιες είχα βάλει» Συλλογή «Ακάθιστος Δείπνος» εκδ. Καστανιώτη
(2) Σε αυτή τη γενιά θα συμπεριελάμβανα τους Νάσο Βαγενά, (γεν 1945), Μιχάλη Γκανά (1944), Δημήτρη Καλοκύρη (1948), Χριστόφορο Λιοντάκη (1945), Τζένη Μαστοράκη (1949), Λευτέρη Πούλιο (1944), Μανώλη Πρατικάκη (1943), Κυριάκο Χαραλαμπίδη (1940) και Αργύρη Χιόνη (1943), Βαγγέλη Κακατσάκη (1948).
(3) Ισμήνη (Κατσούλη) Κανσή, στην επαγγελματική της πορεία, φίλη μου το 1980, Πανεπιστημιακός, καθηγήτρια Ισπανικής γλώσσας, αξιόλογη μεταφράστρια κυρίως έργων του Γκαλεάνο, ενδεικτικά στον Εξάντα: «μέρες και νύχτες αγάπης και πολέμου», «Μνήμες φωτιάς», αλλά και στον Πάπυρο, «καθρέφτες», «οι λέξεις ταξιδεύουν»., «το ποδόσφαιρο στη σκιά και στο φως» (τόσο επίκαιρο)
(4) Ένα βιβλίο με 240 μικρές χρονο-ιστορικές ιστορίες με στοχασμό και μεταφυσικό δεύτερο επίπεδο διατύπωσης, εκδ. «Πάπυρος».
(5) Αριστοτέλης «περί αισθήσεως και Αισθητών-περί ζώων πορείας» ενδεικτικά, «τοις δ’ όρνισι της πτέρυγος,… ώσπερ οι όφεις εν ταις καμπαίς του σώματος» μετφρ.Φωτης Πέτρου, «Deagostini»
(6) «Το βιβλίο των Φανταστικών όντων» μεταφρ. Γιωργος Βέης, «Libro»
