Από τη σημαντική συγκριτική έρευνα του πολυγραφότατου καθηγητή Φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο Κρήτης κ. Μιχαήλ Πασχάλη. Με νέες προσεγγίσεις – αναζητήσεις, αποδείξεις, αλλά και πλείστες όσες θεωρήσεις για ευρύτερες ερευνητικές εργασίες για αποδείξεις των ήδη αναθεωρούμενων θέσεων για τις πηγές, τις ρίζες και την απόλυτη αυθεντικότητα του συνολικού ποιητικού και δραματικού καλβικού έργου.
Δηλώνουμε την ανάγκη για ουσιώδεις διερευνήσεις οι οποίες, όπως γράφει ο καθηγητής Πασχάλης, δεν μειώνουν την αξία ενός ποιητή όπως ο Κάλβος. Αλλά αντίθετα αυξάνουν τον βαθμό της κατανόησης του έργου του που είναι μεγάλο σύμφωνα και με τις απόψεις του καθηγητή Νάσου Βαγενά, ο οποίος από το 1972 διατύπωσε με εργασία του την επαναθεώρηση των πηγών του κάλβειου έργου και κυρίως στις ΩΔΕΣ.
Ο Κάλβος, πέρα από τα σωστά ή τα υπερβολικά μέρη της έρευνας, χαρακτηρίζεται τόσο από τον ίδιο τον καθηγητή Πασχάλη όσο και από τον καθηγητή Νάσο Βαγενά ως πολιτικός ποιητής, που υπέστη εξορίες και διωγμούς για την ελευθερία, ενώ ως καρμπονάρος επαναστάτης είχε συνδέσεις με εκεί επαναστατικούς παράγοντες για την ελληνική ελευθερία του τότε μεγάλου σηκωμού.
Τώρα -επαναλαμβάνουμε την “αποφθεγματική αποστροφή του Νάσου Βαγενά σ’ ένα σημαντικό μάθημά του- 5 μαθήματα για τον Κάλβο στο ελεύθερο πανεπιστήμιο που είπε καλύτερα που δεν ήξερε καλά ελληνικά ο Κάλβος γιατί αν τα ήξερε δεν θα είχαμε σήμερα τις ΩΔΕΣ του. Ομως σήμερα ποιοι ελληνογενείς της διασποράς και ποιοι Ελληνες της ενδοσποράς θα έχουν ξανά ή ντόπια διακείμενα για να γράψουν σύγχρονες ωδές για νέα ελληνική ελευθερία;
Σε λίγες ημέρες η Ελλάδα θα γιορτάσει την 193η επέτειο της εθνικής ανεξαρτησίας της, που μέσα από πλείστες όσες κρίσεις και κινδύνους έφθασε στη δημιουργία του νεοελληνικού κράτους. Το οποίο σήμερα έχει χάσει την ανεξαρτησία του και ο λαός μας έχει χάσει την οντότητά του, ως ελληνικό είναι, το οποίο παρανοϊκά και δραματικά έφθασε σ’ ένα ΜΗ είναι, αφού η χώρα έγινε “κατεχόμενη” οικονομικά, πολιτικά και εθνικά από τους συνεχείς εκβιάζοντες δανειστές της.
Μέσα σ’ αυτό το κλίμα, όμως, πώς να γιορτάσουμε την τότε εθνική μας απελευθέρωση, η οποία σήμερα έγινε μια νέας μορφής δουλεία; Με τον εθνικό μας ύμνο να μη δονεί πια καθώς και οι ωδές του Κάλβου.
Στο βιβλίο “Ξαναδιαβάζοντας τον Κάλβο”, έκδοση Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, ο κλασικός φιλόλογος καθηγητής Μιχαήλ Πασχάλης παρουσιάζει στην έρευνά του νέα στοιχεία για τις ρίζες, τις πηγές και τις εκφράσεις του συνολικού καλβικού έργου και, κυρίως ως μελέτες του χθες και ως δεδομένα στοιχεία και υποθέσεις για το σήμερα και το αύριο.
Για να υπάρξει μέσα σε μέρη της έρευνας – μελέτης ο υπαινιγμός ότι ο Κάλβος τελικά έχει αξιοποιήσει για το δικό του έργο πρωτογενείς πηγές του ιταλικού τρόπου γραφής, αλλά και κείμενα τόσο από αρχαίες όσο και νεοελληνικές πρωτογενείς πηγές, ακόμα και έργα του δασκάλου των Ούγκο Φώσκολου που συνεργάστηκαν χρόνια μαζί και ως γραμματέας του είχε πρωτότυπα κείμενά του, όπως ο καθηγητής Μ.Π. αναφέρει στο βιβλίο του. Τόσο στην εισαγωγή του όσο και στις 11 ενότητες του βιβλίου και στα επιμέρους υποκεφάλαιά τους.
ΣΕ ΝΕΕΣ ΒΑΣΕΙΣ Η ΕΡΕΥΝΑ ΓΙΑ ΤΟΝ ΚΑΛΒΟ
Συγκεκριμένα από την εισαγωγή του αναφέρω χαρακτηριστικά τα κάτωθι αποσπάσματα:
Απόσπασμα Α: “…Το ανά χείρας βιβλίο επιδιώκει να θέσει σε νέες βάσεις την έρευνα γύρω από τη γλώσσα, την ποιητική και τις φιλολογικές επιδόσεις του Ανδρέα Κάλβου… Τα κείμενα που περιλαμβάνει έχουν δύο αλληλένδετους και σε σημαντικό βαθμό επικαλυπτόμενους ερευνητικούς άξονες. Ο πρώτος αφορά στη σχέση της ποίησης του Κάλβου με την ιταλική γλώσσα και την ιταλική ποίηση. Η γλώσσα των Ωδών και του αποσπάσματος άτιτλου ποιήματος εμφανίζει άφθονους ιταλισμούς, οι οποίοι εξηγούν ανορθόδοξα φαινόμενα σχετικά με τον τονισμό και την ορθογραφία, τη σημασία των λέξεων και τη σύνταξη πίσω από το ιδιόρυθμον και σχεδόν αυθαίρετον ένδυμα της ποίησης του Κάλβου, όπως το περιέγραψε ο Παλαμάς, υποκρύπτεται συχνά μια ιταλική έκφραση, ένας ιταλικός γραμματικός κανόνας ή μια ιταλική ρηματική σύνταξη”.
ΤΑ ΛΑΘΗ ΤΟΥ ΚΑΛΒΟΥ ΔΕΝ ΕΙΝΑΙ ΑΘΩΑ
Απόσπασμα Β’: Για να προσθέσει ακόμα ο συγγραφέας Μιχαήλ Πασχάλης: “Προτείνω λοιπόν στον ερευνητή να αναζητεί κατά προτίμηση στην ιταλική γλώσσα όπως έδειξε το 1972 ο Νάσος Βαγενάς, την εξήγηση εκείνων των στοιχείων του Καλβικού ιδιώματος που αποκλίνουν από τους γραμματικούς και τους συντακτικούς κανόνες της ελληνικής, αλλά και των εκφράσεων που συγκροτούν τον πυρήνα της ποιητικής καινοτομίας του Κάλβου ή της τόλμης του, όπως την αποκάλεσε ο Ελύτης. Με άλλα λόγια όμως τα λάθη του Κάλβου δεν είναι αθώα. Δηλαδή, δεν είναι απλώς λάθη που ο μελετητής σημειώνει και αντιπαρέρχεται με αμηχανία, όπως κατά κανόνα συμβαίνει στις καλβικές σπουδές. Τα λάθη του Κάλβου μπορεί να αποδειχθούν ιταλισμοί και να οδηγήσουν στην πηγή της καλβικής ποιητικής γλώσσας. Δηλαδή στη λόγια ιταλική ποίηση της εποχής του. Αλλά το ίδιο ισχύει και για τις εκφράσεις του ποιητή”.
ΔΕΟΣ ΤΟΥ ΕΡΕΥΝΗΤΗ ΓΙΑ ΤΟ ΥΨΟΣ ΤΟΥ ΚΑΛΒΙΚΟΥ ΥΦΟΥΣ
Το δέος που αισθάνεται ο μελετητής μπροστά στο ύψος που χαρακτηρίζει το καλβικό ύφος δεν πρέπει να λειτουργεί αποτρεπτικά ή απαγορευτικά, ώστε να μην αναζητεί την καταγωγή και την προέλευσή του…”.
Απόσπασμα Γ’: Οι ιταλικές αφετηρίες των ωδών του Κάλβου δεν είναι μόνο γλωσσικές, αλλά και διακειμενικές… Η ιταλική ποίηση είναι η μόνη εξ όσων γνωρίζουν με την οποία οι Ωδές ανέπτυξαν σαφώς ευκρινείς και αδιαμφισβήτητες διακειμενικές σχέσεις. Με τον όρο “διακειμενικές” εννοώ τον τεκμηριωμένο διάλογο -όπως αποδεικνύεται από γλωσσικές και θεματικές συμπτώσεις- ενός συγκεκριμένου χωρίου των ωδών με ένα συγκεκριμένο χωρίο άλλου ποιητή ή ακόμη μιας ολόκληρης ωδής με ένα άλλο ποίημα.
ΕΞΑΡΤΗΣΗ ΤΩΝ ΩΔΩΝ ΑΠΟ ΤΗΝ ΠΟΙΗΣΗ ΤΟΥ ΦΩΣΚΟΛΟΥ
Η διακειμενική σχέση των Ωδών με την ποίηση του Φώσκολου είναι τεκμηριωμένη, αλλά η έκτασή της παραμένει ζήτημα υπό διερεύνηση. Κυρίως αφορά στις χάριτες (Le Crazie). Γνωστό είναι επίσης ότι ο Κάλβος αξιοποίησε το σονέτο του Φώσκολου για τη Ζάκυνθο και τον “Υμνο στο Καράβι των Μουσών”, δύο ποιήματα που ο Φώσκολος ξαναδούλεψε στο πλαίσιο των Χαρίτων κ.λπ.
Ωστόσο, η εξάρτηση των Ωδών από την ποίηση του Φώσκολου είναι ευεξήγητη. Ο Κάλβος γνωρίστηκε μαζί του το 1812 (σε ηλικία 20 ετών) και η μαθητεία δίπλα του υπήρξε η ουσιαστικότερη (ίσως και η μόνη) εκπαίδευση που είχε στη ζωή του. Στον Φώσκολο κυρίως οφείλει τα ποιητικά ερεθίσματα και την ποιητική του κατάρτιση. Τα πρώτα βήματα στην ποίηση (αν εξαιρέσουμε τη “Xanzone a Napoleone” που ο Κάλβος αναφέρει ότι γράφτηκε το 1811 γίνονται κατά μίμηση των ποιητικών ενδιαφερόντων του Φώσκολου. Μάλιστα η “Ωδή εις Ιονίους” με τις σημειώσεις (note) φέρει τη σφραγίδα και των ποιητικών, αλλά και των φιλολογικών, ενδιαφερόντων του Φώσκολου, όπως μας πληροφορεί ο ίδιος ο Κάλβος… ο οποίος επιζήτησε και μάλιστα προκατέλαβε την επιδοκιμασία του μέντορά του για τη συγκεκριμένη Ωδή, με επιστολή που του έστειλε.
ΟΤΑΝ Ο ΚΑΛΒΟΣ ΑΓΝΟΗΣΕ ΤΙΣ ΥΠΟΔΕΙΞΕΙΣ ΤΟΥ ΔΑΣΚΑΛΟΥ ΤΟΥ ΑΣΚΩΝΤΑΣ ΤΟΥ ΚΑΙ ΚΡΙΤΙΚΗ
Απόσπασμα Δ’ : Ομως (όπως αναφέρει στη σελ. 5 της εισαγωγής του ο καθηγητής Μιχαήλ Πασχάλης) “Ο Κάλβος δεν ακολούθησε τις ποιητικές αποδείξεις που του έκαμε, με επιστολή που του έστειλε με ημερομηνία 17 Δεκεμβρίου 1815. Μια απάντηση που δεν ήταν ενθαρρυντική για τις λογοτεχνικές του επιδόσεις, αλλά και πολύ αυστηρή όσον αφορά στο οργισμένο ύφος με το οποίο ο Κάλβος απευθυνόταν στους συμπατριώτες του με αυτή την “Ωδή”.
Ασκησε, όμως ο Κάλβος -κατά τον καθηγητή ΜΠ- και έμμεση κριτική για την τελειομανία του δασκάλου του Φώσκολου, με επίμονη επεξεργασία των στόχων, για να τελειοποιήσει τόσο το ποίημα “Χάριτες” όσο και την “Ωδή εν Ιονίοις” καθώς και στην υπόλοιπη ποίησή του με αντίθετη μέθοδο του Κάλβου τόσο στην ιταλική “Ωδή εν Ιονίοις” και κυρίως στις μεταγενέστερες ελληνικές ωδές, όπου “υπάρχουν άφθονες, αστοχίες κυρίως γλωσσικές. Με την έμμεση κριτική κατά του Φώσκολου να φαίνεται να συμβαδίζει με την ποιητική πράξη του Κάλβου. Αλλωστε ο Κάλβος μπορεί να “αντέγραφε” τα ενδιαφέροντα του δασκάλου του και να αξιοποίησε το έργο του ποικιλότροπα. Φρόντιζε όμως παράλληλα να δίνει και ένα στίγμα ανεξαρτησίας… αλλά οι ημιτελείς χάριτες αποτέλεσαν το κύριο και το σημαντικότερο διακείμενο των ωδών… Πάντως, αναφέρει περαιτέρω ο καθηγητής Μ.Π. όλοι σχεδόν οι στίχοι από τις Χάριτες που αναπλάθονται στις Ωδές απαντούν στα αποσπάσματα που εξέδωσε ο ίδιος ο Κάλβος…
ΑΝΑΙΡΕΣΗ ΤΟΥ ΠΙΣΤΕΥΩ ΤΟΥ ΕΛΥΤΗ ΓΙΑ ΤΟΝ ΚΑΛΒΟ
Ωστόσο, ο δεύτερος ερευνητικός άξονας του βιβλίου αφορά στη σχέση της ποίησης του Κάλβου με την ελληνική και ρωμαϊκή αρχαιότητα και ειδικότερα με την αρχαία γραμματεία. Με τη συντριπτική πλειονότητα των μελετητών να αποδίδει στον Κάλβο θαυμαστή σε εύρος και ποιότητα γνώση και αξιοποίηση των αρχαιοελληνικών κειμένων και απαράμιλλη φιλολογική εμβρίθεια.
Αλλά όπως αποφαίνεται ο Μιχαήλ Πασχάλης (σελ. 7 της εισαγωγής του) “Η πεποίθηση του Ελύτη ότι ο Κάλβος στο επίπεδο της παιδείας ή της αυθεντίας διαψεύδεται από μια απλή ματιά στους βαρβαρισμούς και τους σολοικισμούς των ωδών. Με τον ποιητή Κάλβο να μην έχει καταφέρει να αποκτήσει επαρκή γνώση της αρχαίας ελληνικής γλώσσας όπως άλλωστε και της νεοελληνικής μέχρι την εποχή που δημοσίευσε τις δύο συλλογές των Ωδών”. Για να προσθέσει ακόμα ο διακεκριμένος καθηγητής: “Με τις ωδές δεν συνομιλούν διακειμενικά με την αρχαία ελληνική ποίηση. Με τον Κάλβο να σταχυολογεί λέξεις και φράσεις από λεξικά από περιστασιακές ματιές στα κείμενα και εικάζω, από τις συζητήσεις του με τον Φώσκολο. Με τη σχέση των ωδών με την αρχαιοελληνική ποίηση να μην είναι ευθεία και άμεση, αλλά τεθλασμένη, μέσω της λατινικής και της λόγιας γαλλικής ποίησης”.
Ο ΚΑΛΒΟΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΤΟΥ ΠΟΙΗΣΗ ΔΕΝ ΕΙΧΕ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΠΡΟΤΥΠΟ
Στην εισαγωγή του ο καθηγητής ερευνητής κ. Πασχάλης τονίζει (σελ. 3) και τα κάτωθι: “Ο Κάλβος που μαθήτευσε δίπλα σε έναν Ιταλό ποιητή και ο ίδιος ξεκίνησε τη λογοτεχνική του δραστηριότητα ως Ιταλός ποιητής… δεν ήταν λογικό και κυρίως δεν ήταν εύκολο να μεταμορφωθεί χωρίς παρενέργειες μέσα σε ελάχιστο χρόνο (1824-1826) σε Ελληνα ποιητή που γράφει ένα είδος ποίησης για το οποίο δεν είχε κανένα ελληνικό πρότυπο. Ηταν ακόμα εξαρτημένος από τους όρους της λόγιας ιταλικής γλώσσας… Αυτό όμως που κυρίως έκανε τη διαφορά και παρήγαγε τις Ωδές προς τον Φώσκολο με το ποίημα Ελπίς πατρίδος που εμπνέεται από ιταλικά σονέτα, ενώ ο φιλόπατρις βρίθει από φωσκολικές επιδράσεις”.
EMΠΝΕΟΜΕΝΟΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ – ΕΠΑΝΑΣΤΑΤΗΣ ΜΕ ΤΟΥΣ ΚΑΡΜΠΟΝΑΡΟΥΣ
Ο Ανδρέας Κάλβος (Ζάκυνθος 1792 – Λονδίνο 1869) ήταν τέκνο της Ζακύνθου με ιταλική παιδεία και συγγραφική στα ιταλικά δημιουργία. Μαθητής του ελληνικής καταγωγής και σημαντικής ιταλικής παιδείας και συγγραφέως Ούγκο Φώσκολου είχε υψηλό βαθμό πολιτικής συνείδησης και δραστηριότητας αγωνιστής και επαναστάτης πολιτικής ευθύνης (είχε συνταχθεί με το κίνημα των Καρπονάρων) διώχτηκε, φυλακίστηκε (το 1821) εξορίστηκε. Ηταν εμπνεόμενος από την ελληνική επανάσταση σε επαφή με εξωελληνικούς επαναστατικούς κύκλους.
Την πρώτη του Ωδή, με τίτλο “λύρα” την κυκλοφόρησε στη Γενεύη το 1824 και τη δεύτερη (“λυρικά” το 1826). Τότε ήρθε στη μεταεπαναστατική Ελλάδα, έμεινε ως το 1852 στην Ιόνιο Ακαδημία. Ομως απογοητευμένος τελικά από τις ελληνικές διαμάχες αυτοεξορίστηκε στο Λονδίνο όπου και πέθανε…
Στο ακροτελευταίο μέρος της εισαγωτής στη σοβαρή μελέτη ο καθηγητής Μιχαήλ Πασχάλης καταλήγει: Ο Α. Κάλβος “οδηγούμενος από το έντονο πολιτικό και πατριωτικό πάθος του έγραψε τις Ωδές θέλοντας να μιλήσει για την επανάσταση και έκανε τη μόνη δυνατή επιλογή που ήταν δυνατή εκείνη τη στιγμή: αξιοποίησε τα έτοιμα γλωσσικά και εκφραστικά σχήματα της λόγιας ιταλικής ποίησης, τα οποία είχε ήδη χρησιμοποιήσει στην ιταλόγλωσση ποίησή του και την απολύτως σε αυτόν ποίηση του Φώσκολου αναζητώντας τρόπους να μεταλλάξει όλα τα παραπάνω σε ελληνική ποιητική γλώσσα.
Στο σημείο αυτό υπάρχει ομοιότητα με τον Σολωμό, ο οποίος για να διαμορφώσει τον κορμό της πρώτης μείζονος ποιητικής δημιουργίας του που ήταν ο Υμνος στην Ελευθερία αξιοποίησε την πρώτη ύλη της πρώιμης ιταλικής θρησκευτικής του ποίησης”. Ομως δεν μειώνεται, με τη γνώση περισσότερων στοιχείων κατά τον συγγραφέα – καθηγητή – ερευνητή Μ. Πασχάλη “η σημασία και η αισθητική αξία των ωδών, αλλά ανανεώνεται ο προβληματισμός γύρω από τις αφετηρίες και τις προϋποθέσεις της δημιουργίας των Ωδών του Κάλβου”. “Θέλει αρετή και τόλμη η Ελευθερία”, αλλά σήμερα ποια αρετή και τόλμη έχουν οι ποιητές και οι μελετητές μας για αντίσταση στην αφόρητη ανελευθερία της ελληνικής μας πατρίδας του 21ου αιώνα;
