“Ξένες γλώσσες” στη Μαδάρα!

Ο αλησμόνητος γυμνασιάρχης – λαογράφος Γιάννης Μαυρακάκης στο βιβλίο του Τα ποιμενικά, 1985, αναφέρει.

«Kατά τη βοσκή, το πότισμα, το κούρτισμα και ξεκούρτισμα, την πρόσκληση και εκδίωξη, τον χωρισμό κ.λπ. των αιγοπροβάτων, χρησιμοποιεί ο βοσκός πάρα πολλές και ποικιλότατες επιφωνηματικές και άλλες διάφορες εκφράσεις, που συνοδεύονται συχνότατα με σφυρίγματα, χειρονομίες, ρίψεις λίθων και κυνηγητό των ζώων αυτών, από τον βοσκόσκυλο ή και τον ίδιο τον βοσκό.
Οι ποικιλόμορφες αυτές εκφράσεις και εκδηλώσεις του βοσκού είναι κάπως δύσκολο να αποδοθούν γραπτώς. Στα προηγούμενα μέρη του βιβλίου αυτού υπάρχουν αρκετές τέτοιες εκφράσεις, και τολμώ να σημειώσω και τις παρακάτω:
α) Κρίιο! κρίιο: Η λέξη αυτή απευθύνεται με ι κάπως παρατεταμένο, στον κριό που οδηγεί το κουράδι τα πρόβατα, όταν πλησιάζει στην κούρτα, οπότε στο άκουσμά της ο κριός ξεχωρίζει από τα έγκαλα και τον ακολουθούν έξω από την κούρτα τα στείρα, ενώ μπαίνουν μέσα σ’ αυτήν τα έγκαλα για άρμεγμα. Στην ανατολική Κρήτη για να τεθεί επικεφαλής ο μπροστάρης κριός λέγουν: Κρίο: έχα! κρίο! ρνιώστο. Επίσης και πτρίου! πτριούτσι.
β) Τζω πέρα τζω! Χώρισε! χώρισε! Ο μαντρατζής προσφωνεί έτσι τον τράγο για να χωρίσουν οι στείρες από τις έγκαλες ή γαλατερές αίγες, όταν πρόκειται να μπουν στην κούρτα για το άρμεγμα. Στην ανατολική Κρήτη προτρέπουν τις αίγες να βαδίσουν με τη λέξη: Τζω! Για να σταθούν λέγουν στις αίγες: Γκιώ! Στα πρόβατα: Τάι! τάια!
γ) Στείρο! Στείρο! Στειρέ! Στειρέ! Σκε! Σκε! Χρησιμοποιούνται για να χωρίσουν τα στείρα από τα έγκαλα την ώρα του αρμέγματος.
δ) Λάσω Λάσω! Λάσω γέρο λάσω! Η προσφώνηση αυτή γίνεται από τον μανδρατζή ή περίσσιο στον μπροστάρη κριό ή τράγο για να εισέλθει στην κούρτα και να τον ακολουθήσουν τα ωζά ή οι αίγες.
ε) Στήσω! Στήσω! Ισοδυναμεί ίσως με το Λάσω! Λάσω! Και χρησιμοποιείται για να μπαίνουν μέσα στην κούρτα τα αιγοπρόβατα προς τα οποία απευθύνεται.
στ) Στήξω! Στήξω! (στην ανατολική Κρήτη: Λάξω! Λάξω!). Θα σημαίνει: στάσου έξω στα έξω- έλα έξω, και λέγεται από τον μαντρατζή για να ξεκουρτίσουν- να βγουν έξω από την κούρτα τα ζώα.
ζ) Να! Να! Να! Να! Έλα πα! Να! Να! Να! – έλα τζοτζόνα μου, να! Μ’ αυτά προσκαλεί κοντά του ο βοσκός τις αίγες.
η) Να! έε! – Νάμπσου να! Οι εκφράσεις αυτές πολλές φορές συνοδευόμενες με το Πούχιου- πούχιου μωρέ! που λέει ο βοσκός στον σκύλο του, συντελούν στην εκδίωξη των αιγοπροβάτων από ανεπιθύμητα του μέρη.
θ) Να τζοτζονά! Απευθύνεται στις αίγες (τζοτζόνα = αίγα) για τον προηγούμενο σκοπό, με ισχυρότερο τονισμό της πρώτης και τελευταίας συλλαβής.
ι) Άαα! Άαα! Το επιφωνηματικό αυτό α προφέρεται με κάποια υγρότητα και παράταση της φωνής, όταν φωνάζει ο βοσκός τα βρισκόμενα μακριά από αυτόν ζώα.
ια) Έεα! Έεα! Χρησιμοποιείται για τις αίγες, όπως και το προηγούμενο επιφώνημα.
ιβ) Γκρος, Γκρος! Λέγεται τη στιγμή που φλουμίζουν τα αρνάκια.
ιγ) Να τσθ, – τσθ – να, να, τσθ. Η δυσκολοπρόφερτη αυτή έκφραση προφέρεται κατά το φλούμισμα των ριφιών.
ιδ) Μπέεε! Μπέε! Έτσι με το ε παρατεταμένο και να μοιάζει με το βέλασμα (το πρόβατο βελάζει) ανακράζει ο βοσκός τα ωζά του. Το αρνάκι γνωρίζει τη μητέρα του από το βέλασμά της- από το Μπέε, που κάνει, ενώ το ριφάκι δεν έχει την ικανότητα αυτή να γνωρίζει τη μάνα του από το Μπεε, που φωνάζει.
Ακόμα: Πτρούσο… Φώναζαν οι βοσκοί για να πλησιάσουν να πιούν νερό τα ζώα».
Φυσικά κατά περιοχές υπήρχαν και υπάρχουν πάρα πολλές παραλλαγές και άλλες εκφράσεις. Η… γλώσσα αυτή μαθαινόταν βέβαια μόνο στο… πανεπιστήμιο της Μαδάρας και από γενιά σε γενιά.
Ήταν αφάνταστα γραφικό το θέαμα στα παλαιότερα χρόνια, όταν το φθινόπωρο οι βοσκοί κατέβαζαν από τα ορεινά τα αιγοπρόβατα και με τις κατσούνες στην πλάτη περνούσαν μέσα από τα Χανιά ή κάποια μεγάλα χωριά, για να καταλήξουν στα χειμαδιά του Ακρωτηρίου, της Σπάθας και αλλού. Οι… συνεννοήσεις των με τα συνεχή σφυρίγματα και τις σχετικές κραυγές που γνώριζαν τα ζώα ήταν κάτι το μοναδικό. Τα ζώα «καταλάβαιναν» τους βοσκούς.
Σήμερα έμειναν τα οζά… αγράμματα, αφού πλέον οι βοσκοί δεν τους “μιλάνε” ούτε τα κατευθύνουν πεζοί αλλά εποχούμενοι στα 4×4 και αντί για σφυριές χρησιμοποιούν τις κόρνες των φορτηγακιών!!!
Από το βιβλίο “Κούμοι- Μιτάτα και βοσκοί”.