Η συνήθεια είναι συνήθεια. Είναι αδύνατον να πεταχτεί από το παράθυρο μονομιάς. Αν την καλοπιάσομε θα κατέβει ένα όροφο.
Μαρκ Τουέιν (1835-1910), συγγραφέας
H διαίσθηση του Μ. Τουέιν σχετικά με τη δυσκολία ξεριζώματος μιας συνήθειας επιβεβαιώνεται από πρόσφατα ευρήματα. Οι αμέτρητες συνήθειες που μας επιτρέπουν να λειτουργούμε σαν σε αυτόματο πιλότο σχεδόν όλο το 24ώρο είναι αγκιστρωμένες, αγκυροβολημένες θα έλεγα σε μια σειρά τμημάτων του εγκέφαλου μας. Στο σημερινό σημείωμα παρουσιάζω σε συντομία πώς δημιουργούνται οι συνήθειες, πώς συντηρούνται και τέλος πώς να προσπαθήσουμε να τις ακυρώσουμε.
Κακές επιδόσεις στις εξετάσεις
Ολοι πιστεύουμε ότι μια συνήθειά μας είναι μια ξεχωριστή πράξη, η αλήθεια είναι ότι νευρολογικά κατατάσσεται σε ένα συνεχές. Έτσι στο ένα άκρο του έχουμε αυτές που γίνονται αυτόματα και μας επιτρέπουν να απελευθερώνουμε χώρο στη μνήμη εργασίας μας για εκτέλεση άλλων εργασιών. Αλλες συνήθειες απαιτούν πολύ χρόνο και ενέργεια ειδικά σε έκτακτες περιπτώσεις. Για παράδειγμα, η δύναμη της συνήθειας επηρεάζει σημαντικά την επίδοση όσων έχουν περιορισμένη χωρητικότητα στη μνήμη εργασίας τους. Η μεγάλη πίεση που ασκείται σε υποψήφιους και μαθητές την ώρα των εξετάσεων προκαλεί την καταφυγή σε απλές μορφές έκφρασης στην έκθεση. Δηλαδή, χρησιμοποιούν απλουστευμένη γραμματική και φτωχό λεξιλόγιο. Επιπλέον, αυτή η πίεση τυφλώνει τους υποψήφιους αφενός να μην αναγνωρίζουν τα λάθη τους κι αφετέρου να σφάλλουν στην αξιολόγηση της εργασίας τους.
Εκλεισα τον διακόπτη;
Οσο πιο δυνατή και ρουτινιάρικη είναι μια συνήθειά μας, τόσο λιγότερο συνειδητοποιημένοι είμαστε για αυτή όταν την εκτελούμε. Ετσι πολλές νοικοκυρές αναρωτιούνται αν έκλεισαν ένα διακόπτη στην κουζίνα, αν έσβησαν τα φώτα, αν κλείδωσαν κ.ά. Η συμβουλή μου σε αυτή την περίπτωση είναι ενισχύσετε τη μνήμη σας κλείνοντας τα μάτια σας κάθε φορά που κλείνετε ένα διακόπτη. Γενικά, αυτή η έλλειψη επιτήρησης σε ενέργειές μας επηρεάζει τις καθημερινές μας λειτουργίες αλλά και την παρείσφρηση κακών συνηθειών. Παράδειγμα, όσοι από μας κερδίζουν βάρος κιλό-κιλό, ξαφνικά ανακαλύπτουν ότι όταν είναι στο σουπερμάρκετ ασυναίσθητα πηγαίνουν στο διάδρομο με τα γλυκίσματα, τις μαρμελάδες, τα παγωτά… Αυτό το γνωρίζουν οι υπεύθυνοι των καταστημάτων γι’ αυτό και δεν τους αλλάζουν θέση. Αυτή η ύπουλη έλλειψή μας μπορεί να μετατρέψει τις συνήθειές μας σε εξαρτήσεις. Παρατηρείστε τι συμβαίνει γύρω μας. Προ ημερών, σε πολυσύχναστη καφετέρια της πόλης ένα μεγάλο μέρος των θαμώνων ήταν απασχολημένο με το κινητό του. Ας μην κατακρίνουμε τα παιδιά μας τα οποία αποκτούν σχέσεις εξάρτησης με τα βιντεοπαιχνίδια και το facebook. Προσοχή, η αδυναμία μας να κάνουμε συνειδητές επιλογές μάς κάνει ευάλωτους σε εθισμό σε αλκοόλ ή σε ναρκωτικά.
Αναχώματα και ανατροπές στις συνήθειες
Επιθυμία όλων, γονέων και εκπαιδευτικών είναι αφ’ ενός να σταματήσουν τη δημιουργία ρουτινιάρικων συνηθειών κι αφετέρου την ανατροπή όσων λαθών εγκαταστάθηκαν. Ερευνητές διαπίστωσαν ότι όλες οι συνήθειες έχουν τα ίδια βασικά χαρακτηριστικά. Κατ’ αρχήν είναι επίμονες κι αρνούνται να ξεριζωθούν, επειδή ακριβώς έχουν ριζώσει. Γι’ αυτό κι η πρότασή τους είναι η κάθε παρέμβαση να γίνεται άμεσα, στην αρχή του σχολικού έτους για παράδειγμα. Το δεύτερο χαρακτηριστικό τους είναι ο συσχετισμός μιας διπλής ενίσχυσης, δηλαδή κάνω λάθος δεν έχω ούτε επιβράβευση, ούτε συνέπειες. Αυτό σημαίνει ότι ο μαθητής ασυνείδητα εγκαθιστά τη λανθασμένη συνήθεια η οποία ριζώνει. Σ’ αυτή την περίπτωση είναι αναγκαίο να ξεχωρίσουμε τα στοιχεία που ενισχύουν ή αποδυναμώνουν μια συνήθεια. Ενα τρίτο στοιχείο είναι ότι κάθε συνήθεια ανθεί σε ένα ορισμένο ενισχυτικό περιβάλλον, αν αυτό αλλάξει, τότε επεμβαίνει ένας ελεγκτής του εγκέφαλου μας και τη σταματά. Μια στρατηγική Αν θέλετε να αποκτήσετε μια νέα συνήθεια, ας πούμε να περπατάτε κάθε απόγευμα, τότε η παρακάτω στρατηγική θα σας βοηθήσει… Οργανωθείτε, αγοράστε τα κατάλληλα παπούτσια, εντοπίστε και μετρήσετε τη διαδρομή που σας ενδιαφέρει. Βάλετε τα παπούτσια και τα ρούχα σας σε εμφανές σημείο. Ανταμείψτε τον εαυτό σας μετά από κάθε περπάτημα. Κάνετε το αρκετές φορές για να εγκατασταθεί αυτή η συνήθεια. Τέλος, καταργήσετε βαθμιαία την ανταμοιβή και αντικαταστήσετε την με αυτό-έπαινο. Μην ανησυχείτε, θα συνεχίσετε να περπατάτε…
Συμπερασματικά
Η αλλαγή μιας συνήθειας δεν είναι ποτέ εύκολη. Ενα άτομο μπορεί να διορθώσει λάθη και να αλλάξει συμπεριφορές σταδιακά με οργάνωση, αλλαγή στις συνθήκες, αυτό-έπαινο και αυτό-ανταμοιβή. Πιστεύω ότι η άμεση δημόσια αιτιολογημένη επιβράβευση ενός ατόμου ή μιας ομάδας αλλάζει συμπεριφορές και συνήθειες.
* Πτυχιούχος Ψυχολογίας-Ανάπτυξης Παιδιού, MasterΕκπαίδευσης στη Δια Βίου Μάθηση, συγγραφέας ‘Μαθαίνω Εύκολα’, ‘Θυμάμαι Εύκολα’ Επικοινωνία: polygnosi@gmail.com, facebook: polygnosi