XΩΡΟΔΡΑΣΤΙΚΑ

1 από 3

Συγκοινωνούντα
Στην  τέχνη  δοχεία  μετατεχνοκριτική
Παντοτινή εξορία ω!  ωραία Ελένη
Mνήμη Νίκου Λιαμή.

Ζούσε η γη πολύ πριν ζήσουμε,
Πριν τα πλάτια της μεστώσει
Τούτη  η φύση, τούτη η γνώση.
Πολεμήσαν άγριο πόλεμο,
Στον πρωτόγονο καιρό,
Στο άπλαστο απαλό κορμί της
Η φωτιά και το νερό.

Πέρασαν 100 χρόνια από τη γέννηση του σπουδαίου συγγραφέα Αλμπερ Καμύ, αναμφισβήτητα στον τόπο μας δεν αναδείχθηκε η αξία του, το μέγεθός του. Ο δημιουργός των «Ξένος», «Καλιγούλας», «Επαναστατημένος άνθρωπος» έχει γράψει ένα δοκίμιο με επτά επιμέρους θεματικές προσεγγίσεις με τον τίτλο «Το καλοκαίρι»(2), ένας ύμνος για το φως των λαών της Μεσογείου, ένας ύμνος και στο φως της Ελλάδας. Επέλεξα αποσπάσματα από το κεφάλαιο «η εξορία της Ελένης» όπου παραφράζοντάς το, επαναχρησιμοποίησα σαν τίτλο του κειμένου μου, με τις επιπλέον  λέξεις – έννοιες «εξορία» και «ωραία» ως αντιφατικό δυισμό της ιστορικής φάσης που ζει η χώρα μας εγκλωβισμένη στις τραγικές προεκτάσεις που μας υπέβαλαν οι ηγεμόνες της ομίχλης. Να πως ξεκινά το δοκίμιο ο Καμύ γραμμένο το 1948:
«Η τραγικότητα του μεσογειακού ήλιου είναι εντελώς διαφορετική απ’ την τραγικότητα στις χώρες της ομίχλης. Μερικά βράδια πάνω στη θάλασσα, στους πρόποδες των βουνών, η νύχτα πέφτει στην τέλεια καμπύλη ενός κολπίσκου και, μέσα απ’ τα σιωπηλά νερά, ανεβαίνει τότε μια πληρότης γεμάτη αγωνία. Σ’ αυτά τα μέρη μπορείς να καταλάβεις πως οι Έλληνες άγγιξαν την απελπισία χάρη στην ομορφιά και στην καταπιεστική της δύναμη. Σ’ αυτή τη χρυσαφένια δυστυχία, η τραγωδία φτάνει στο αποκορύφωμά της. Αντίθετα η εποχή μας έθρεψε την απελπισία της με την ασχήμια και τις αναταραχές. Να γιατί η Ευρώπη θα ήταν φρικτή αν κι ο πόνος ήταν φρικτός. Εξορίσαμε την ομορφιά, οι Έλληνες για χάρη της πήραν τα άρματα. Πρώτη διαφορά, που έρχεται όμως από μακριά. Η ελληνική σκέψη οχυρώθηκε πάντα πίσω από τις ιδέες των ορίων. Δεν εξώθησε τίποτα ως τα άκρα, ούτε τα ιερά ούτε τη λογική, γιατί δεν αρνήθηκε τίποτα, μήτε τα ιερά μήτε τη λογική. Μετρίασε το απόλυτο, εξισορροπώντας τη σκιά και το φως. Η Ευρώπη μας αντίθετα ψάχνοντας να κατακτήσει την ολότητα, είναι κόρη της υπερβολής. Αρνείται την ομορφιά, όπως αρνείται και καθετί που δεν εξυμνεί. Αν και εγκωμιάζει με διαφορετικούς τρόπους ένα μόνο πράγμα: τη μελλοντική επικράτηση της λογικής. Μέσα στην τρέλα της μετατοπίζει τα αιώνια όρια και αμέσως σκοτεινές Ερινύες ρίχνονται πάνω της και την κατασπαράζουν. Η Νέμεσις αγρυπνά, θεά του μέτρου κι όχι της εκδίκησης. Τιμωρεί αμείλικτα. Ολους όσοι ξεπερνούν τα όρια».
ΟΜΟΡΦΙΑ ΚΑΙ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗ
Και συνεχίζει ο μεγάλος Καμύ «οι Έλληνες, που αιώνες τώρα αναρωτήθηκαν τι είναι δίκαιο, δε θα μπορούσαν να καταλάβουν τίποτα απ’ την ιδέα που είχαμε για τη δικαιοσύνη. Για εκείνους αυτή η ιδέα προϋποθέτει ένα όριο, ενώ όλη η ήπειρός μας συγκλονίζεται αναζητώντας μια δικαιοσύνη που τη θέλει ολοκληρωτική. Στα πρώτα βήματα κιόλας της ελληνικής σκέψης ο Ηράκλειτος φανταζόταν πως η δικαιοσύνη θέτει όρια ακόμα και στο φυσικό σύμπαν». Και η Ελένη; Εξορισμένη εντός μου η ομορφιά της μακριά από τη συνάφεια του κόσμου που λέει και ο Καβάφης… στο μυαλό μου ήρθε η “Ελένη” του Γιάννη Ρίτσου, πάει καιρός από την εποχή που την είδα υπέροχα θεατροποιημένη και ερμηνευμένη από τον Βασίλη Παπαβασιλείου «…Ω, βέβαια, θα πρέπει πολύ να γεράσουμε, πολύ. Ώσπου να γίνουμε δίκαιοι, να φτάσουμε εκείνη την ήμερη αμεροληψία, τη γλυκιά ανιδιοτέλεια στις συγκρίσεις, στις κρίσεις, όταν δικό μας πια μερτικό δεν υπάρχει σε τίποτα πάρεξ σ’ αυτή την ησυχία. Α, ναι, πόσες ανόητες μάχες, ηρωισμοί, φιλοδοξίες, υπεροψίες, θυσίες και ήττες και ήττες και άλλες μάχες για πράγματα που κιόλας ήταν από άλλους αποφασισμένα όταν λείπαμε εμείς. Και οι άνθρωποι, αθώοι, να χώνουν τις φουρκέτες των μαλλιών μες στα μάτια τους, να χτυπούν το κεφάλι στον πανύψηλο τοίχο, γνωρίζοντας…» μια «ψυχάρα» πεταλούδα αφήνει το φως του πορτατίφ και με γυροφέρνει, πιάνω κλειστό το βιβλίο για να τη διώξω, χάνω η σελίδα. Τότε προσέχω πως η τηλεόραση παίζει κάτι οικείο, ήμουνα απορροφημένος. Ναι, Τέταρτη 29 Γενάρη κοντεύει μεσάνυχτα «οι κεραίες της εποχής μας (3) στο Λος Αντζελες, η Μικελα Χαρτουλάρη και ο Ανταίος Χρυσοστομίδης συνομιλούν με τον διάσημο συγγραφέα, ψυχίατρο Ιρβιν Γιάλομ. Μιλάει για το πόσο τα βιβλία αυτά επηρέασαν ασθενείς του, μιλάει για την υπαρξιακή ψυχανάλυση για το πώς τον επηρέασαν οι μεγάλοι υπαρξιστές Ζ.Π. Σαρτρ και Αλμπερ Καμύ «παραμένουν στη μνήμη μας εξαιτίας της επίδρασής τους, όχι από τα επίσημα φιλοσοφικά έργα τους…» οι αναφορές του στον Φρόυντ, Γιουνγκ, Νίτσε, Σοπενάουερ, Σπινόζα. Μα περισσότερο στον Επίκουρο, «πίστευε πως κάθε ανθρώπινη δυστυχία πήγαζε από τον φόβο του θανάτου. Ανέπτυξε μια ύλη στη σχολή του για να βοηθήσει τους μαθητές του να αντιμετωπίζουν αυτό τον φόβο… οι μαθητές πρέπει να θυμούνται ότι δεν υπάρχει μετά θάνατον ζωή…».
Η εκπομπή που φυσικά την έχω ξαναδεί στην ΕΡΤ τελειώνει… ξαναγυρνώ στην Ελένη του Ρίτσου. «Ωστόσο ποιος ξέρει ίσως εκεί που κάποιος αντιστέκεται χωρίς ελπίδα, ίσως εκείνα αρχίζει η ανθρώπινη ιστορία, που λέμε, κι η ομορφιά του ανθρώπου…». Την ομορφιά που αναζητώ μέσω των εικαστικών τεχνών, τη ζωγραφική, τη γλυπτική στο μυαλό μου ήρθαν δυο σπουδαίοι ζωγράφοι που συνυπήρξαν αν και τόσο διαφορετικοί υφολογικά μέχρι το 1919, χρονολογία που πέθανε ο Ρενουάρ, ο άλλος ήταν ο Πικάσο.
ΔΥΟ ΙΕΡΑ ΤΕΡΑΤΑ ΣΤΗ ΖΩΓΡΑΦΙΚΗ
Στον κινηματογράφο έχουν επιχειρήσει αρκετοί σκηνοθέτες μονογραφίες των σπουδαίων εικαστικών καλλιτεχνών όπως οι Βεράρεν, Τιτσιάνο, Μοντιλιάνι, Καραβάτζιο, Γκόγια, Μιχ. Άγγελος, Μπέικον, Πόλοκ… ανάμεσά τους και των Ελλήνων σκηνοθετών, Λάκη Παπαστάθη, «Θεόφιλος» και Γιάννη Σμαραγδή «Ελ Γκρέκο». Πρόσφατα είδαμε δυο ταινίες την «πέρα από τον Πικάσο» (1996) του Τζέιμς Αϊβορι στο Σταρ 5/1 με τον υπέροχο Άντονι Χόπκινς (4) και την ταινία «Ρενουάρ» σε σενάριο σκηνοθεσία του Ζιλ Μπουντό που συνεχίζεται στο «Αττικόν». Η ταινία εκτυλίσσεται το 1915 εποχή που ο διάσημος ζωγράφος Πιερ Ογκιστ Ρενουάρ ζώντας στην υπέροχη Κυανή Ακτή της νότιας Γαλλίας στο ιδιόκτητο σπίτι και το υπέροχο ατελιέ με τα μεγάλα παράθυρα μέσα στη φύση (ο σκηνοθέτης εστίαζε πολλές φορές στα δέντρα που με το φύσημα του ανέμου σε μεταφέρουν σε ένα ιμπρεσιονιστικό κλίμα που λούζει το μεσογειακό φως). Ο ανάπηρος ζωγράφος με τα φοβερά προβλήματα των παραμορφωμένων άκρων από την αρθρίτιδα, σε αντιδιαστολή με τη φρίκη του Πρώτου Παγκόσμιου Πόλεμου που παρατίθεται έμμεσα διά του τραυματισμένου γιου του Ζαν, επιμένει να ζωγραφίζει με τη βοήθεια των υπηρετών και το κυριότερο, δίνεται ολοκληρωτικά στη ζωγραφική απεικόνιση της υπέροχης Αντρέ Χεσλινγκ, γνωστής ως Ντεντε που του ποζάρει ποικιλότροπα γυμνή. Απελευθερωμένος από στιλιστικές ακαμψίες ο Ρενουάρ και χωρίς να νοιάζεται για την επανάσταση των …ισμών στη μοντέρνα εποχή του, αναδεικνύει τις μεταϊμπρεσιονιστικές ελευθερίες σε μια παλέτα λουσμένη στο φως και το χρώμα (αφού στη φάση αυτή απέφευγε το μαύρο σε σχέση με τον Ματίς ή τις στρεβλώσεις της φόρμας των κυβιστών, φουτουριστών κ.λπ. Το δικό του ιδεώδες της γυναικείας ομορφιάς, προέκταση του Τιτσιάνο, Ρούμπενς, αποπνέει μια αισιόδοξη, σχεδόν μητρική γυμνή ομορφιά που σαγηνευτικά φωτίζει -αφού φωτίζεται κι εμπνέεται- από την Ντεντέ, που η ομορφιά της παραβολικά επηρεάζει και τον γιο του Ζαν,  προοίμιο αφετηρίας μιας σκηνοθετικής καριέρας, τόσο σταδιακά εξελίξιμης, αντίστοιχης ίσως του πατέρα του. Ο μεγάλος ανανεωτής του Γαλλικού, αλλά και του παγκόσμιου σινεμά, που το 1939 δημιούργησε το «ο κανόνας του παιχνιδιού» (5) την ταινία που η παγκόσμια κριτική την κατέταξε σαν κινηματογραφικό επίτευγμα, αμέσως μετά την «πολίτη Κέην» του Ορσον Γουέλς. Τα πλάνα του Ζιλ Μπουντό αναμφισβήτητα υμνούν τη ζωή την ομορφιά, την ειρήνη, αλλά υποδόρια αντιπαρατίθενται ως κρυφός θαυμασμός περισσότερο στο μεγάλο Ζαν παρά στο μέγιστο Ογκιστ. Η προβολή της μαυρόασπρης σκηνής -γκρο πλαν- του Ζαν στη Ντεντε ένας ύμνος στο σινεμά του 1915, της τόσο φρέσκιας τέχνης που άλλαξε όχι μόνο την ψυχ-αγωγία του κόσμου, αλλά και την αντίληψη της ζωγραφικής, στο απεικονιστικό της υπόβαθρο. Επιλογή μέγιστη. Κλωντ Ντεμπισί: “Το απόγευμα ενός φαύνου”.  Η μαγεία της ιμπρεσιονιστικής μουσικής..
ΕΠΙΛΕΚΤΙΚΑ: ΟΜΟΡΦΙΑ ΕΝΑΝΤΙΑ
ΣΕ ΚΑΤΟΧΗ ΠΕΣΙΜΙΣΤΙΚΗ
Οι ρομαντικοί φιλόσοφοι Νίτσε και Σοπενάουερ (6) και ο Δανός φιλόσοφος θεολόγος στην ουσία από -προπατορικές- υπαρξιακές θέσεις πεσιμιστές εμμέσως πλην σαφώς, απεμπολούσαν μια βιταλιστική φωτογόνο επίδραση που οι σύγχρονοι (υπαρξιστές φιλόσοφοι, συγγραφείς (βλέπε Καμύ) συνδέουν με τους αρχαίους Έλληνες και ιδιαίτερα τον Επίκουρο. Ο Καμύ που έζησε και σημαδεύτηκε στη νιότη το 1915 στον Α’ Παγκόσμιο πόλεμο «εγώ προσωπικά δεν έπαψα ποτέ ν’ αγωνίζομαι ενάντια στην ατιμία και μισώ μονάχα τους απάνθρωπους. Στον πιο βαθύ μηδενισμό μας, απάντησα ψάχνοντας να βρω μόνον αιτίες να τον ξεπεράσω. Κι όχι βέβαια από αρετή ούτε από σπάνια μεγαλοψυχία, αλλά από ενστικτώδη πίστη στο φως όπου γεννήθηκα κι όπου, εδώ και χιλιετίες, οι άνθρωποι έμαθαν να τιμούν τη ζωή ακόμα και στη δυστυχία της. Ο Αισχύλος κατέχεται συχνά από απελπισία, παρ’ όλα αυτά ακτινοβολεί κι εκπέμπει ζεστασιά. Στο κέντρο του κόσμου του δε βρίσκουμε το ισχνό παράλογο, αλλά το αίνιγμα, ένα νόημα δηλαδή που δύσκολα γίνεται κατανοητό Γιώτη τυφλώνει με τη λάμψη του. Και αντίστοιχα, για τους ανάξιους, αλλά πεισματικά πιστούς γιους της Ελλάδας που επιζούν ακόμα σ’ αυτόν το λιπόσαρκο αιώνα, το έγκαυμα της ιστορίας μπορεί να φαίνεται ανυπόφορο, το υποφέρουν όμως τελικά γιατί επιθυμούν να το κατανοήσουν. Στο κέντρο του έργου μας, ακόμα κι αν είναι απαισιόδοξο, αστράφτει ένας ανεξάντλητος ήλιος, ο ίδιος που βροντοφωνάζει σήμερα μέσα στις πεδιάδες και τους λόφους».
Αυτούς, φύση που ζωγράφισαν με τόση χαρά οι Ιμπρεσιονιστές Μονέ, Πισαρό, Ντεγκά, Ρενουάρ, αλλά και οι μεγάλοι Γκωγκέν, Βαν Γκογκ.
Ίσως γι’ αυτό η ομορφιά των έργων τους είναι τόσο ακριβοπληρωμένη σήμερα. Απέναντι σε αυτή την ομορφιά των αισθήσεων, η άποψη του Σοπενάουερ «όσα περισσότερα κατέχεις, τόσο σε κατέχουν» αντιδιαστέλλεται κι εγώ προτρέχω συμπληρωματικά στο πανέμορφο βιβλίο του σπουδαίου Εντουάρντο Γκαλεάνο (7) (που μόλις κυκλοφόρησε) «οι λέξεις ταξιδεύουν» αντιγράφω το μικρότερο αυτοτελές κεφάλαιο «ο αυχένας» τα πράγματα κατέχουν τους κατόχους των πραγμάτων κι εγώ ψάχνω το πρόσωπό μου μες στον καθρέφτη, χωρίς να μπορώ να το βρω. Μιλώ γι’ αυτά που δε λέω. Βρίσκομαι, αλλά δεν είμαι. Ανεβαίνω στο τρένο που με πάει εκεί που δεν πηγαίνω σε μια χώρα που έχει εξοριστεί από μένα».

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:

(1) Κωστή Παλαμά: “Ο δωδεκάλογος του γύφτου” Το 1907 δημοσιεύτηκε “Εστία” γράφτηκε επηρεασμένο από τον ρομαντισμό και τον συμβολισμό σαφώς πριν τον μοντερνισμό. Πρόσφατα κυκλοφόρησε από “Το βήμα” (οι ποιητές της Ρωμιοσύνης).
(2) “Το καλοκαίρι” του Αλμπερ Καμύ εκδ. “Πατάκη” (και από το κεφάλαιο το “Αίνιγμα”).
(3) Οι κεραίες της εποχής μας. Το 2013 κυκλοφόρησε το ομότιτλο βιβλίο του Ανταίου Χρυσοστομίδη (Ταξιδεύοντας με άλλους 30+1 διάσημους συγγραφείς απ’ όλο τον κόσμο) εκδ. “Καστανιώτης”.
(4) Αντονι Χόπκινς ως Πικάσσο μεταφέρει εξαιρετικά το ύφος της Αριάννα Στασινοπούλου Huffington στο best seller της “Πικάσσο” που θα μας απασχολήσει σ’ άλλο κείμενο.
(5) “Ο κανόνας του παιχνιδιού” “Το σενάριο της σπουδαίας ταινίας από το κινηματογραφικό αρχείο 25 “Αιγόκερως” 1985.
(6) “Η θεραπεία του Σοπενάουερ” Μυθιστόρημα του Ιρβιν Γιάλομ εκδ. “Αγρα” 2005. Στο βιβλίο ο Σ. προτάσσει το volo ergo sum (βούλομαι άρα υπάρχω) και εγώ το διαφοροποιώ με τη στάση ζωής του Ρενουάρ (ζωγραφίζω άρα υπάρχω).
(7) Ε. Γκαλεάνο. Οι λέξεις ταξιδεύουν με τα ιδιαίτερα χαρακτικά του Jose Borges σε μετάφραση της μοναδικής Ισμήνης Κανσή εκδ. “Πάπυρος”.

Νίκος Λιάμης πέθανε πρόσφατα ο ευπατρίδης Αθηναίος οδοντίατρος που αγαπούσε α Χανιά, την ενδοχώρα της Κρήτης και τους ανθρώπους της. Είχε θαυμάσιες σχέσεις με αρκετούς από μας.