Η ροή του λόγου του 17χρονου Γιάννη διακόπτεται, καθώς αδυνατεί να βρει τη λέξη που ψάχνει. Θα του ήταν ευκολότερο να εκφραστεί µε ένα συνοφρυωµένο emoji. Η 15χρονη Αλεξία περνά εννέα ώρες ηµερησίως µπροστά ή πάνω από µια οθόνη, µικρή ή µεγάλη κι αδυνατεί να ξεκολλήσει, ακόµα κι όταν το ρολόι δείχνει 3 τα ξηµερώµατα και τα κατακόκκινα µάτια της δακρύζουν ασταµάτητα.
Συνοµιλεί µε τους φίλους της καθηµερινά σε διάφορες εφαρµογές, αλλά τους βλέπει από κοντά µόνο µία φορά την εβδοµάδα. Μερικές φορές αισθάνεται πως η διαδικτυακή επικοινωνία τους είναι πιο πραγµατική από τη δια ζώσης. Η 12χρονη Έλενα φοβάται. Τον τελευταίο µήνα έχει επανειληµµένα πέσει θύµα διαδικτυακού εκφοβισµού (bullying). Νιώθει τροµαγµένη κι αποµονωµένη και ντρέπεται να µιλήσει για αυτό. Και ο 16χρονος Κώστας πασχίζει καθηµερινά να διατηρήσει την εντυπωσιακή περσόνα που έχει δηµιουργήσει στα social media, υπερπροβάλλοντας τα θετικά του χαρακτηριστικά και συγκρίνοντας διαρκώς τον αριθµό των αντιδράσεων που προσελκύει µε εκείνες των συνοµηλίκων του. Έχει κουραστεί, νιώθει πως ουδείς τον γνωρίζει πραγµατικά κι ολοένα συχνότερα αισθάνεται µοναχικός και καταθλιπτικός.
Τα παραπάνω πρόσωπα είναι φανταστικά, αλλά οι καταστάσεις που περιγράφονται σίγουρα οικείες σε πολλές και πολλούς. Με αφορµή την πρόσφατη παρουσίαση των βασικών αξόνων της Εθνικής Στρατηγικής Προστασίας των Ανηλίκων από τον Εθισµό στο ∆ιαδίκτυο, το ΑΠΕ-ΜΠΕ συνοµίλησε µε τον καθηγητή του Τµήµατος Πληροφορικής του ΑΠΘ, Ιωάννη Πήτα, πρόεδρο της ∆ιεθνούς Ακαδηµίας ∆ιδακτορικών Σπουδών στην Τεχνητή Νοηµοσύνη (AIDA), για το πώς η υπερβολική χρήση της τεχνολογίας µπορεί να επηρεάσει τους ανηλίκους. «Είναι γνωστό πως η τεχνολογία, για παράδειγµα η χρήση των µέσων κοινωνικής δικτύωσης ή η on-line συνοµιλία µε φίλους, µπορεί να προκαλέσει αύξηση της ντοπαµίνης κατά 50% έως 100%, εφάµιλλη οποιασδήποτε άλλης ευχάριστης εµπειρίας. Η χρήση της τεχνολογίας προκαλεί διαφορετική απόκριση των υποδοχέων ντοπαµίνης από ό,τι οι εθιστικές ουσίες. Ωστόσο, τα ερεθίσµατα που σχετίζονται µε την τεχνολογία είναι πάρα πολύ συχνά παρόντα στη ζωή µας. Επιπλέον, µέθοδοι “mind engineering” χρησιµοποιούνται από τους σχεδιαστές on-line υπηρεσιών, για να µεγιστοποιήσουν την ευχαρίστηση των χρηστών, προς την κατεύθυνση τού να τους εθίσουν για πάντα. Ως αποτέλεσµα, η εκτεταµένη τεχνολογική διέγερση µπορεί να οδηγήσει σε εθισµούς γύρω από το ∆ιαδίκτυο, τη διαδικτυακή πορνογραφία, τον on-line τζόγο και τα βιντεοπαιχνίδια», επισηµαίνει ο κ. Πήτας.
Το δάσος πίσω από το δέντρο
Προσθέτει πως όταν µιλάµε για όλα αυτά τα προβλήµατα δεν πρέπει να βλέπουµε µόνο το δέντρο, ήτοι να τα αντιµετωπίζουµε ως µεµονωµένα φαινόµενα. Όπως λέει, όλα αυτά τα επιµέρους προβλήµατα είναι µέρος ενός γενικότερου, το οποίο µπορεί, µεταξύ άλλων, να οδηγήσει σε αδυναµία αντιµετώπισης της πραγµατικότητας και να θέσει σε κίνδυνο τη διασύνδεσή µας µε τον πραγµατικό κόσµο: «παρότι το θέµα για το οποίο συζητάµε είναι αντικείµενο των ψυχολόγων ή των ψυχιάτρων, οι οποίοι και είναι οι µόνοι αρµόδιοι να ονοµατίζουν τέτοια σύνδροµα, έχω βαφτίσει αυτό το γενικότερο πρόβληµα “σύνδροµο γενικευµένης διαδικτυακής συναισθηµατικής και γνωστικής διαταραχής” (GOLAC). Το σύνδροµο έχει συγκεκριµένα αίτια -κυρίως τον φόβο του αγνώστου και τον συνεχή βοµβαρδισµό µε ειδοποιήσεις και µηνύµατα- αλλά εκδηλώνεται µε διάφορους τρόπους: εθισµό, κατάθλιψη, αίσθηµα µοναξιάς, βίαιες τάσεις και συµπεριφορά, άγχος και αγωνία, έλλειψη αυτοεκτίµησης, έκπτωση των λεκτικών και µη λεκτικών δεξιοτήτων επικοινωνίας, υψηλή δεκτικότητα στην παραπληροφόρηση, διατροφικές διαταραχές, στροφή στο cyber-bullying και ανάπτυξη παρωπίδων µέσα σε εικονικές κοινότητες οµοϊδεατών, είτε αυτοί είναι οι λεγόµενοι “flat-earthers”, που υποστηρίζουν ότι η γη είναι επίπεδη είτε ακροδεξιές και θρησκευτικές φονταµελιστικές οργανώσεις».
Όσον αφορά την έκπτωση των λεκτικών και µη λεκτικών δεξιοτήτων επικοινωνίας, ο κ. Πήτας παρατηρεί ότι αποτελεί τεράστιο πρόβληµα, που µεταξύ άλλων εκδηλώνεται στη γραφή. «Οι γενιές που έχουν γεννηθεί µέσα στην ψηφιακή εποχή ανέπτυξαν το δικό τους λεξιλόγιο, που είναι πιο φτωχό από των προηγούµενων γενεών. Φυσικά, κάθε γενιά έχει το δικό της λεξιλόγιο, αλλά η συγκεκριµένη χρησιµοποιεί και πάρα πολλά “ιερογλυφικά” (emoji και emoticons). Ακόµα και οι ικανότητες τους στη γραφή τίθενται σε κίνδυνο, όπως αποδεικνύεται από τα γραπτά τους µηνύµατα, τα οποία µπορεί να είναι ένα µάλλον περίεργο µείγµα ιερογλυφικών, συντοµεύσεων και ακρωνυµίων, αντί για ένα κανονικό, καλοδιατυπωµένο κείµενο» σηµειώνει ο καθηγητής και προσθέτει πως τα κοινωνικά προβλήµατα, η έλλειψη σωστού γονικού ελέγχου και καθοδήγησης, η εσωστρέφεια και οι ψυχολογικές συνθήκες µπορούν να ενισχύσουν τις διαταραχές. «Φυσικά, η πρόληψη των εξαρτήσεων, πρωτίστως µε σωστή εκπαίδευση τόσο των γονέων όσο και των ανηλίκων, είναι υψίστης σηµασίας. Ωστόσο, εάν ο εθισµός προχωρήσει, η σωστή διάγνωση και θεραπεία είναι απαραίτητες» προσθέτει.
Ψηφιακή αποχή και νηστεία;
Σε ερώτηµα πώς µπορούν να αντιµετωπιστούν αυτού του είδους οι διαταραχές, ο κ. Πήτας απαντά πως αυτό είναι αντικείµενο των ψυχολόγων και των ψυχιάτρων, ωστόσο υπάρχουν διάφοροι τρόποι διαχείρισης των εθισµών κάθε µορφής, καθώς οι µηχανισµοί του συστήµατος ανταµοιβής τους είναι παρόµοιοι. «Ο πιο προφανής τρόπος είναι η αποχή από την προβληµατική χρήση της τεχνολογίας για µια περίοδο, π.χ. ενός µηνός. Μια περίοδο που είναι αρκετά µεγάλη, ώστε να επιτρέψει την αποκατάσταση της ισορροπίας του ανθρώπινου συστήµατος ανταµοιβής. (…) Μια άλλη προσέγγιση είναι η λεγόµενη “νηστεία ντοπαµίνης”. Περιλαµβάνει µια περιοδική σύντοµη προσωρινή αποχή, π.χ. για µία ηµέρα, από εθιστικές τεχνολογίες, π.χ. από τη χρήση των µέσων κοινωνικής δικτύωσης (…) Η πρακτική αυτή δεν στοχεύει πραγµατικά στη µείωση της ντοπαµίνης, αλλά µάλλον στη νηστεία από συµπεριφορές που προκαλούν απελευθέρωση ντοπαµίνης στο σύστηµα ανταµοιβής. Η προσωρινή στέρηση της αίσθησης της διαδικτυακής υπερπροσφοράς ευχαρίστησης αναµένεται να αποκαταστήσει την ισορροπία του συστήµατος ανταµοιβής και να αυξήσει εκ νέου την ευχαρίστηση και την ευτυχία. Ωστόσο, υπάρχει κριτική για την επιστηµονική βάση της νηστείας της ντοπαµίνης. Κι αυτό διότι το σύστηµα ανταµοιβής του ανθρώπου έχει αναπτυχθεί σε πολύ πρώιµο στάδιο στη διαδικασία εξέλιξης της ζωής (…) κι είναι εξαιρετικά δύσκολο να το “ανακατασκευάσουµε” για να αντιµετωπίσουµε µια τρέχουσα αισθητηριακή υπερδιέγερση» σηµειώνει.
Θα απέδιδε θετικά αποτελέσµατα το να απαγορευτεί η χρήση των µέσων κοινωνικής δικτύωσης από ανηλίκους; «∆εν είµαι βέβαιος ότι η απαγόρευση µπορεί να λειτουργήσει. Χρειάζεται εκπαίδευση όλων. Οι µεν γονείς να αντιληφθούν ότι δεν µπορούν να αφήνουν χωρίς επίβλεψη τους ανηλίκους, τα δε παιδιά να καταλάβουν ότι δίπλα στα πολλά καλά της χρήσης της τεχνολογίας, υπάρχουν πολλοί και σηµαντικοί κίνδυνοι» υπογραµµίζει ο καθηγητής και προσθέτει ότι οι ανήλικοι θα πρέπει -µεταξύ άλλων- να ενθαρρυνθούν να έχουν ισχυρούς κοινωνικούς δεσµούς µε φυσική παρουσία, αντί να περιορίζονται στους ψηφιακούς και έχει ήδη παρατηρηθεί ότι όταν αυτό συµβαίνει, τα κοινωνικά προβλήµατα είναι λιγότερα.
«Επιπλέον, πιστεύω ακράδαντα ότι απαιτείται πολύ πιο προορατική νοµοθεσία για την προστασία των ανηλίκων, µε την επιβολή κανονισµών, οι οποίοι µπορεί να είναι αντίθετοι µε τα εµπορικά συµφέροντα των κολοσσών των µέσων κοινωνικής δικτύωσης βραχυπρόθεσµα. Υπάρχει ήδη νοµικό προηγούµενο, καθώς, στο παρελθόν, η νοµοθεσία περιόρισε το κάπνισµα και τις διαφηµίσεις καπνού. Είναι λυπηρό το γεγονός ότι, για παράδειγµα, οι εταιρείες µέσων κοινωνικής δικτύωσης δεν θέτουν όριο στον αριθµό των ωρών που ένας ανήλικος (ή ακόµη και οποιοσδήποτε χρήστης) µπορεί να περνά καθηµερινά στις πλατφόρµες κοινωνικής δικτύωσης. Θα µπορούσε να είναι ένα πολύ αποτελεσµατικό µέτρο, πολύ περισσότερο από τον γονικό έλεγχο» επισηµαίνει ο κ. Πήτας και προσθέτει πως υπάρχει επιτακτική ανάγκη να µελετηθεί άµεσα το πλήρες φάσµα του συνδρόµου της Γενικευµένης ∆ιαδικτυακής Συναισθηµατικής και Γνωστικής ∆ιαταραχής (GOLAC)._
