» Claire Zalc (µτφρ. Ρίκα Μπενβενίστε, εκδόσεις Πόλις)
Μόλις είχα γυρίσει την τελευταία σελίδα τού -µάλλον αταξινόµητου- W ή Η παιδική ανάµνηση του Ζορζ Περέκ, όταν έπιασα στα χέρια µου το -επίσης αταξινόµητο τελικά- Z ή αναµνήσεις µιας ιστορικού τής Κλερ Ζαλκ. Ήµουν υπό την επήρεια ακόµα της περιδιάβασης στο περεκικό σύµπαν και ήταν η εκ του τίτλου εµφανής συγγένεια που έτεινε ένα νήµα οµοιοπάθειας, ανάµεσα στη Ζαλκ και σε µένα, µια ταυτόχρονη παρουσία στο βασίλειο της αναγνωστικής επιρροής αυτού του τόσο σπουδαίου, η επιθυµία να παρατείνω την εµπειρία, ελπίζοντας -δικαιολογηµένα τελικώς- πως θα «συνοµιλούσα» µε κάποια που θα καταλάβαινε την κατάστασή µου, κι ίσως εγώ τη δική της, αντίστοιχα.
Είχα όµως και µια επιφύλαξη. Είχε να κάνει µε τους δεδοµένους περιορισµούς του αντίδωρου, της κατά Περέκ -στην προκειµένη περίπτωση- συγγραφής, της απόδοσης ενός φόρου τιµής. Τη Ζαλκ δεν τη γνώριζα, ούτε το ακαδηµαϊκό της έργο είχα υπόψη µου. Το νήµα, ωστόσο, έστεκε εκεί, κι εγώ το ακολούθησα.
Όπως και το βιβλίο του Περέκ, έτσι κι εδώ έχουµε µια διπλή, εναλλασσόµενη αφήγηση, η Ζαλκ προβαίνει, από τη µια, στην παρουσίαση του επιστηµονικού της έργου, και, από την άλλη, στην αφήγηση της προσωπικής της ιστορίας, κυρίως σε ό,τι έχει να κάνει µε την ειδικότητά της ως ιστορικού.
Ο Περέκ αναφερόµενος στο βιβλίο του έγραψε: «Υπάρχουν δύο κείµενα σε αυτό το βιβλίο, που απλώς διαδέχονται το ένα το άλλο· θα νόµιζε κανείς ότι δεν έχουν τίποτα κοινό, ωστόσο είναι άρρηκτα δεµένα µεταξύ τους, λες και κανένα από τα δύο δεν µπορεί να υπάρξει µόνο του, λες και µόνο από τη συνάντησή τους, από το φως που εκπέµπουν το ένα στο άλλο, µπορεί να φανερωθεί κάτι που ποτέ δεν λέγεται απόλυτα στο ένα, ποτέ δεν λέγεται απόλυτα στο άλλο, αλλά µονάχα στην εύθραυστη διασταύρωσή τους».
Η Ζαλκ, τοποθετώντας τα λόγια του ως µότο στο ανά χείρας βιβλίο, δηλώνει ταυτόχρονα την πρόθεσή της, το τι επιθυµεί να πετύχει, και την ελπίδα της, πώς εύχεται να λειτουργήσει αυτή η κατασκευή.
∆εν χρησιµοποιώ τυχαία τη λέξη κατασκευή εδώ, αλλά σαν συνέχεια των επιφυλάξεών µου σχετικά µε τους περιορισµούς µιας τέτοιας απόπειρας. Η επιτυχής ή µη πραγµάτωση των συγγραφικών προθέσεων δεν έχει, για µένα, να κάνει µε το πόσο πιστή ή εντός περεκικού κλίµατος παρέµεινε η συγγραφέας στο Z, χωρίς βέβαια κάτι τέτοιο να είναι εν τέλει αδιάφορο, αλλά κυρίως έχει να κάνει µε το πόσο αυτή η κατασκευή θα µπορούσε να λειτουργήσει πέρα της τεχνικής επικράτειας ή αν τελικά θα αποδεικνυόταν απλώς µια ευκολία γραφής ή ένα άψυχο κατασκεύασµα µε κάποιες οµοιότητες µε ένα σχεδιαστικό πρότυπο. Εκείνο που πιο γρήγορα διαφαίνεται στη διπλή αφήγηση είναι η επιρροή ή η µαγεία —ίσως καλύτερα— που το έργο του Περέκ —συνολικά ή ειδικά— της έχει ασκήσει. Αυτό αποτελεί το πρώτο, καθοριστικό, ρήγµα σε µια κατασκευή που µοιάζει εγκεφαλική. Εκείνο, ωστόσο, που τελικώς γεµίζει το καλούπι της κατασκευής και καθιστά σηµαντικό το βιβλίο αυτό, προσδίδοντάς του µια ιδιότυπη λογοτεχνικότητα, είναι το πάθος της Ζαλκ για την επιστήµη και το επάγγελµά της.
Έχω επαναλάβει αρκετές φορές πως η αγάπη µου για την αφήγηση δεν περιορίζεται στη µυθοπλασία, αλλά εκτείνεται σε οτιδήποτε αφηγείται κανείς µε πάθος και ευχέρεια λόγου. Και κάτι αντίστοιχο µε το Z δεν είχα διαβάσει ως τώρα.
Το πάθος µε το οποίο η Ζαλκ µιλάει για την έρευνά της, για την ιστορία εν γένει, για την ανάγκη και τις παγίδες της ποσοτικοποίησης, τη γειτνίαση της στατιστικής, για το θολό σύνορο ανάµεσα στις ανθρωπιστικές, κλασικές και κοινωνικές σπουδές, για τη σηµασία, τέλος τέλος, όλων αυτών στην καταγραφή και απόπειρα κατανόησης του ανθρώπινου. Καταφέρνει, χωρίς να προδώσει το W να προχωρήσει παραπέρα, να ξεφύγει από την απλή αντιγραφή του αρχικού σκίτσου, να µην περιοριστεί σε αυτό, αλλά να το χρησιµοποιήσει ως µια βάση δηµιουργίας για κάτι δικό της.
Τα τελευταία χρόνια έχει κάνει την εµφάνισή του ένας πρωτοξάδερφος της αυτοµυθοπλασίας, το αυτοδοκίµιο. Αν και µάλλον αταξινόµητο, το Z θα µπορούσε να ενταχθεί σ’ αυτό. Το πάθος της Ζαλκ δεν θα αποτελούσε αρκετό καύσιµο για το βιβλίο αυτό, θα έδινε µια επιτάχυνση, κάποια πρώτα µέτρα πορείας, αλλά εν συνεχεία θα αδυνατούσε να το διατηρήσει σε κίνηση. Εδώ εντοπίζεται η κύρια αρετή της απόπειρας αυτής, που έχει να κάνει µε την παρατήρηση του εαυτού ως βασικό συστατικό της συγγραφής αλλά και της άσκησης της επιστήµης της ιστορίας, µια καθοριστική οµοιότητα, ίσως µη εύκολα ανιχνεύσιµη, µε τον Περέκ. Αντιλαµβάνοµαι πως η αυτοπαρατήρηση ίσως εγείρει φοβία σολιψισµού και εγωπάθειας και εν συνέχεια ελαχιστοποίηση του αναγνωστικού ενδιαφέροντος.
Ο αναγνωστικός αυτός κίνδυνος υπάρχει, σίγουρα υπάρχει. Αλλά, αν είµαστε ειλικρινείς, ο κίνδυνος αυτός πάντοτε υπάρχει, ιδιαίτερα σε µια ιστορική περίοδο θριάµβου της ατοµικότητας. Εδώ θα καταχωρήσω το χαρακτηριστικό της παντελούς έλλειψης διδακτισµού, αντιλαµβανόµενος πως κάτι τέτοιο ίσως να ακουστεί οξύµωρο δεδοµένης της ακαδηµαϊκής ιδιότητας της Ζαλκ. Και όµως, ισχύει. Το πάθος µε το οποίο αναφέρεται στην επιστήµη της απαλύνει το κείµενο από τον όποιο διδακτισµό, αλλά και την όποια εγωπάθεια. Το πάθος ενός ερευνητή επιστήµονα, το πραγµατικό πάθος τέλος πάντων, δεν µπορεί παρά να µην διακρίνεται για την ανάγκη συνοµιλίας και συνεργασίας, για την επίγνωση της σηµασίας της ανταλλαγής, της διαρκής εποπτείας της επιστήµης, αλλά και του συνόλου της ανθρώπινης εµπειρίας. Και η Ζαλκ από τέτοιο πάθος διακρίνεται, τουλάχιστον εντός του βιβλίου, καταφέρνοντας έτσι ένα πολύ ειδικού ενδιαφέροντος θέµα να ξεφύγει από τα στενά όρια του και να µπορέσει να απευθυνθεί σε ένα µεγαλύτερο κοινό που δεν ειδικεύεται στην επιστήµη της ιστορίας.
∆εν µπορώ να ξέρω ποια θα είναι η υποδοχή του βιβλίου αυτού από το ελληνικό κοινό, ίσως και να είναι ένα τεράστιο εκδοτικό ρίσκο. ∆εν µπορώ όµως να µην αναγνωρίσω την ποικιλότροπη σηµασία µιας τέτοιας έκδοσης, οριακής ως προς το πού ακριβώς ανήκει, σηµαντικής τελικά ακριβώς γι’ αυτό τον ανένταχτο χαρακτήρα της, εκεί είναι που συναντά την αχανή επικράτεια της λογοτεχνίας, αυτό το χωνευτήρι της ανθρώπινης εµπειρίας, τον ευαίσθητο µετρητή που προοικονοµεί παραξενεύοντας αρχικά για την ταυτότητά του.
Και αν η αρχική προσδοκία ήταν η παραµονή σε µια συνθήκη υπό περεκικό καθεστώς, αυτό συνέβη και µε το παραπάνω, αλλά η ανάγνωση συνολικά διόλου δεν αναλώθηκε αποκλειστικά σε αυτό. Με τον ιδιαίτερο τρόπο του, ένα σηµαντικό βιβλίο.
