ΖΟΥΜΕ παράξενες εποχές. Αν η πανδημία που μας ταλαιπωρεί -και θα μας ταλαιπωρήσει- είναι “εργαστηριακή” ή γέννημα της φύσης, λόγω κλιματικής αλλαγής, θα το δείξει ο χρόνος. Μέχρι πριν λίγες μέρες, τα συνολικά κρούσματα στην Ελλάδα υπερέβαιναν τα 5 εκατομμύρια, ενώ οι θάνατοι ξεπέρασαν τις 33.460. Ο πόλεμος στην Ουκρανία παραμένει μια ανατριχιαστική πραγματικότητα, μαζί με το επιδεινούμενο ενεργειακό πρόβλημα και την ανέλεγκτη ακρίβεια. Από κοντα και η Τουρκία που μας απειλεί νυχθημερόν με πόλεμο!
ΑΝΕΚΑΘΕΝ, τρεις έννοιες αλληλοσυγκρούονται: Ζωή, ελευθερία, θάνατος. Πολλοί, ανάμεσα σε ζωή και ελευθερία, επιλέγουν τη ζωή, ενώ άλλοι την ελευθερία. Η ζωή είναι δοσμένη στον άνθρωπο και τα όντα απ’ το θεό, γι αυτό και θεωρείται υπέρτατη αξία. Η ανθρώπινη ύπαρξη είναι μια sine qua non προϋπόθεση για τις επινοήσεις και τις κατακτήσεις μας. Αντίθετα, οι ατομικές ή συλλογικές ελευθερίες, εκτός εκείνης που αφορά στο ”σπάσιμο των αλυσίδων μιας τυραννικής σκλαβιάς”, είναι δυνατόν να αναστέλλονται όταν η ίδια η ανθρώπινη ύπαρξη βρίσκεται σε κίνδυνο αφανισμού.
Η ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ επίσης είναι δεδομένο αγαθό που συνοδεύει τη γέννησή μας, όπως λέει ο Rousseau (1). Άλλο αν, σε τυραννικά καθεστώτα, αυτό δεν ισχύει. Τόσο η ατομική ελευθερία, όσο και τα επί μέρους ανθρώπινα δικαιώματα, προστατεύονται από εθνικές και διεθνείς νομοθεσίες. Δυστυχώς, όπως και με άλλες έννοιες, η ελευθερία παρεξηγείται ή παραμορφώνεται καταλήγοντας σε ασυδοσία. Πολλοί πιστεύουν πως η παραμικρή στέρηση της ατομικής ή συλλογικής ελευθερίας καθιστά τη ζωή αβίωτη: επειδή, η έλλειψή της θεωρείται ως υποβιβασμός του ανθρωπίνου όντος. Έτσι, η ελευθερία αποτελεί βασικό οντολογικό πρόβλημα, η δε ύπαρξή της εναπόκειται στο βαθμό ευθύνης που διαθέτει ο καθένας μας.
… ΑΠ’ ΤΟΝ ΑΓΑΠΗΤΟΤΑΤΟ παιδικό φίλο και συμπαιδοπολίτη Κρίτωνα Ζ. (2), αιώνιο εραστή της ποίησης και του “ένδον σκάπτειν”, δεχτήκαμε παλαιότερα μια καλοπροαίρετη διαλογική αντίρρηση σχετικά με τις έννοιες “ζωή/θάνατος/ελευθερία”, όπως είχαν παρουσιαστεί σε σχόλιό μας (3): “Το δικαίωμα στη ΖΩΗ -γράφαμε (17-12-21)- υπερτερεί του δικαιώματος της ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ” κατά τη διάρκεια μιας θανατηφόρου πανδημίας. Έτσι κι αλλιώς, η απόκτηση, η υπεράσπιση και η προαγωγή τής (οποιασδήποτε) ελευθερίας μας, προϋποθέτει την ύπαρξη-δηλαδή να βρισκόμαστε εν ζωή!
ΥΠΟΣΤΗΡΙΚΤΙΚΟ επιχείρημα της αντίθετης άποψης είναι το καζαντζακικό “Ελευθερία ή Θάνατος” που παραπέμπει στο σύνθημα της Ελληνικής Επανάστασης (1821)· που κι αυτό στηρίζεται στο γαλλικό “La mort ou la Liberté” (1789) (4):
ΣΤΑΥΡΟΣ: “-Νομίζω πως ο θάνατος είναι ΕΝΑΣ: κατάμαυρος και μοναδικός για όλους. Όμως, διαφέρει ο ΗΡΩΙΚΟΣ θάνατος στο πεδίο της μάχης για την ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ, που κατά κάποιο τρόπο είναι εθελούσιος (άρα και ελεύθερος), από έναν ταπεινό θάνατο σε μια ΜΕΘ, που δεν έχει ίχνος ηρωισμού-αλλά είναι συνέπεια αμέλειας προς τη ΖΩΗ, ή και ακούσιος, λόγω ΑΤΥΧΙΑΣ. Από την άλλη, η ελευθερία έχει ποικίλες μορφές: ελευθερία έκφρασης, κυκλοφορίας ιδεών προσώπων, αγαθών, ταξιδίων, σχέσεων κ.λπ. Η ελευθερία που συζητάμε, δεν έχει σχέση με την καθεστωτική των ολοκληρωτισμών (κόκκινων ή μαύρων, αδιάφορο) στους οποίους ένας αγώνας για “Ελευθερία ή Θάνατο” έχει κάτι τι το ιερό, είναι σύσσωμος σε ενθουσιασμό και επικίνδυνος για την πτώση ενός καθεστώτος. Εδώ, με τον ΚΟΡΩΝΟΪΟ, μιλάμε για περιοριστικά μέτρα μικρής διάρκειας, κι αυτά μέχρι να εκλείψει το κακό. Δικαίωμα του καθενός είναι να ορίζει τη ΖΩΗ του όπως θέλει σε μια δημοκρατία και “υπό ομαλάς συνθήκας”. Σε περιπτώσεις όμως πανδημίας, νομίζω πως ναι μεν ένας ανεμβολίαστος έχει ΔΙΚΑΙΩΜΑ στο θάνατό του (είναι ελεύθερος να τον αποφασίσει “αυτοκτονικά”…), όμως δεν έχει το δικαίωμα να μεταδίδει την “ασθένεια θανάτου” που κουβαλάει δυνητικά ως ανεμβολίαστος -και τέλος πάντων σε πολύ μεγαλύτερο ποσοστό από τους εμβολιασμένους. Αν μιλάμε για έναν αλληλέγγυο κόσμο, η αλληλεγγύη θα πρέπει-κατά την ταπεινή μου άποψη- να πραγματώνεται υπέρ της ΖΩΗΣ των άλλων, όχι του ΘΑΝΑΤΟΥ τους!”
ΚΡΙΤΩΝ: “-Περί εμβολιασμού με βρίσκεις εν γένει σύμφωνο. Η αμφισβήτησή μου είναι στην επιλογή σου αυτού του γενικευμένου, άνευ εξαιρέσεων ισχυρισμού ότι “το δικαίωμα στη ζωή υπερτερεί της ελευθερίας”. Ακόμα και η εκδοχή “το δικαίωμα στη ζωή ΜΟΥ υπερτερεί της ελευθερίας ΣΟΥ” είναι εξ ίσου λάθος όπως και τό αντίστροφό του “ο θάνατος σου, η ζωή μου”. Οι αβασάνιστες αντιπαραθέσεις ζωής και ελευθερίας καταλήγουν στην απώλεια και ζωής και ελευθερίας. Η αμοιβαία δαιμονοποίηση εμβολιασμένων και ανεμβολίαστων διχάζει”
ΣΤΑΥΡΟΣ: “-Εξακολουθώ να υποστηρίζω ότι προτεραιότητα έχει η ΖΩΗ τού ή των ατόμων, επειδή για να υπερασπίσει κανείς και να προάγει την ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ώς έννοια και πράξη, προϋποτίθεται ότι βρίσκεται εν ζωή!”
ΚΡΙΤΩΝ:“-Φίλε μου προαιώνιε, “οὐ τὸ ζῆν περὶ πλείστου ποιητέον ἀλλὰ τὸ εὖ ζῆν”, μας έβαλε να διαβάσουμε κάποτε ο Στρατής Βούλγαρης” (5)
ΕΓΩ: “-Χαίρομαι τη διαμάχη ανάμεσα στις λέξεις ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ και ΖΩΗ. Ωραίο το του αγαπητού μας Στρατή, αλλά έτσι κι αλλιώς περί του ΖΗΝ πρόκειται… Και στο κάτω-κάτω ποιο είναι το “ευ ζην” στην εποχή του κορωνοϊού; Διάβασε και τον προσφιλή σου Αντρέ Μαλρώ: “Une vie ne vaut rien, mais rien ne vaut une vie”.(=Μια ζωή δεν αξίζει τίποτε, αλλά και τίποτε δεν αξίζει όσο μια ΖΩΗ”)(6)
ΚΡΙΤΩΝ: “-Φίλε μου προαιώνιε, Διερεύνηση και όχι διαμάχη, ελπίζω. Στο ερώτημά σου απαντώ ότι το “ΕΥ ζην” στην εποχή του κορωνοϊού είναι το ίδιο όπως και στην πολύ πιο δύσκολη εποχή του λοιμού των Αθηνών του 430-428 π.Χ., την εποχή που ο Θουκυδίδης έλεγε πως “το εύδαιμον το ελεύθερον”. Φίλος ο Malraux, φίλτατος δε Θουκυδίδης. Όσο για το “οὐ τὸ ζῆν περὶ πλείστου ποιητέον ἀλλὰ τὸ εὖ ζῆν” είναι όχι του Στρατή αλλά του Σωκράτη όταν, βρισκόμενος στη φυλακή, εξηγούσε γιατί προτιμά τον θάνατο από τον καταναγκασμό του εξαγριωμένου πλήθους. Ο Στρατής απλώς προσυπέγραφε τα του Σωκράτη και μας τα πρότεινε προς μίμηση. Απο εκείνη την πρωταρχικη σωκρατική πηγή προέρχονται τα Κούγκια μας, τα Αρκάδια μας, τα “Ελευθερία ή Θάνατος” του ’21 μας και το του Καζαντζάκη, “κι άλλα ηχηρά παρόμοια” που ειρωνεύεται ο Καβάφης” (…)
ΚΑΘΕ διάλογος, στηριζόμενος σε επιχειρήματα είναι ευλογημένος: είτε για την πολιτική και τις διεθνείς σχέσεις πρόκειται, είτε για την πανδημική επικαιρότητα, το ενεργειακό, την ακρίβεια, τα ελληνοτουρκικά, τον πόλεμο στην Ουκρανία. Με, ή χωρίς φιλοσοφικό περιεχόμενο, ένας νηφάλιος διάλογος προάγει πάντα, όχι μόνο τη συζήτηση, αλλά και το σκοπό για τον οποίο γίνεται. (28-10-22)
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:
-(1) «L’homme est né libre et partout il est dans les fers.» (=Ο άνθρωπος γεννιέται ελεύθερος και παντού είναι σιδεροδέσμιος) Jean-Jacques ROUSSEΑU (1712-1778), “Du contrat social” (1762)
-(2) Κρίτων Ζωάκος (1943-): διακεκριμένος Οικονομολόγος (ΗΠΑ), ιδιοκτήτης εταιρείας οικονομικών και πολιτικών ερευνών (https://letopostscripts.net/), μεταφραστής στην αγγλική του πολύ δύσκολου πλατωνικού έργου “Παρμενίδης”, τ.καθηγητής κλασικής Φιλολογίας/Φιλοσοφίας.
-(3) https://www.stcloris.gr/?p=19803
-(4) Το γαλλικό σύνθημα “Ελευθερία ή Θάνατος” (“La liberté ou la mort”, 1789) ανάγεται στην Αμερικανική Επανάσταση (1775). Δεν είναι δε τυχαίος ο τίτλος της μετάφρασης του καζαντζακικού έργου “Ο Καπετάν Μιχαλη” στα γαλλικά ως “La Mort ou la Liberté” (=Ελευθερία ή Θάνατος)
-(5) Πλάτωνος, “Κρίτων”: [48b] Σωκράτης: “(…) Ἀλλ᾽, ὦ θαυμάσιε, οὗτός τε ὁ λόγος ὃν διεληλύθαμεν ἔμοιγε δοκεῖ ἔτι ὅμοιος εἶναι καὶ πρότερον· καὶ τόνδε δὲ αὖ σκόπει εἰ ἔτι μένει ἡμῖν ἢ οὔ, ὅτι οὐ τὸ ζῆν περὶ πλείστου ποιητέον ἀλλὰ τὸ εὖ ζῆν. (…)” [σ.σ. Ο Στρατής Βούλγαρης υπήρξε απ’ τους πιο αγαπημένους και επιδραστικούς καθηγητές μας στο Στ’ Γυμνάσιο Θεσσαλονίκης, στα τέλη δεκαετίας του ’50 με αρχές του ’60)].
-(6)Andre Malraux (1901-1978), Γάλλος συγγραφέας/ υπουργός Πολιτισμού επί Ντε Γκόλ. Tονίζει τον ευτελισμό της ανθρώπινης ύπαρξης σε ολοκληρωτικά καθεστώτα, πολέμους και πανδημίες. Αλλά και την αξία που αποκτά η ζωή, όταν πρόκειται για πρόσωπα πολυαγαπημένα που κινδυνεύουν.
